Esterhuyse: Waaroor was die regses reg?

Tydlyn van die oorgawe.

Esterhuyse: Eindstryd, p11 et seq


1983 Stigting van United Democratic Front

1985 16 - 22 Junie Kabwe-konferensie (ANC)

1985 19 -Junie Die Wet op Gemengde Huwelike en die
Ontugwet word afgeskaf

1985 Julie Eerste noodtoestand word afgekondig in
Suid-Afrika

1985 15 Augustus Rubicon—toespraak

1985 Augustus Die Amerikaanse Chase Manhattan-bank
herroep al sy korttermynlenings aan Suid-
Afrika

1985 Oktober Stigting van Besprekingsgroep ’85

1986 21 Januarie Die Comprehensive Anti-Apartheid Act of
1986 word deur die Amerikaanse Kongres
aanvaar

1986 Februarie Van Zyl Slabbert and Alex Boraine bedank
uit die Parlement

1986 2 Maart - 19 Mei Die Statebond se Eminent Persons Group
besoek Suid-Afrika

1986 19 Mei Die SA Weermag val buurlande binne

1986 Junie Tweede noodtoestand word afgekondig in
Suid-Afrika

1986 1 -Julie Instromingsbeheer-maatreëls word afgeskaf

1987 20 Februarie Besprekingsgroep ’85 ontmoet PW Botha
in Tuynhuys

1987 Maart Eerste Newick Park-gesprekke

1987 Mei Stigting van Onafhanklike Beweging

1987 6 Mei Algemene verkiesing

1987 24 Junie Britse sakelui ontmoet ANC-leiers in Londen

1987 9 - 12 Julie Dakar-konferensie, gereël deur Idasa

1987 September Uitruiling van gevangenes tussen Suid-
Afrika en Angola/ Swapo

1987 9 Oktober ANC maak 'n openbare verklaring ten gunste
van onderhandeling

1987 1 - 3 November Eerste Consgold—gesprek — Compleat
Angler Hotel, Marlow

1987 5 November Govan Mbeki word vrygelaat

1988 21 - 24 Februarie Tweede Consgold-gesprek - Eastwell
Manor, Kent

1988 24 Februarie Regering verban UDF en 16 ander organi-
sasies

1988 28 Maart Eerste gesprek tussen Mandela en komitee
in Pollsmoor

1988 21 - 24 Augustus Derde Consgold-gesprek - Mells Park

1988 1 September Suid-Afrika, Kuba en Angola onderteken
die Geneefse Protokol wat die wapenstil-
stand in Namibië inlui

1988 Oktober Leverkusen-beraad, gereël deur Idasa

1988 Desember Mandela word na ’n huis by die Victor
Verster-gevangenis verskuif

1988 17 - 19 Desember Vierde Consgold-gesprek - Flittwick,
Bedfordshire

1988 22 Desember Trilaterale ooreenkoms tussen Suid-Afrika,
Kuba en Angola word onderteken

1989 Januarie PW Botha kry 'n beroerteaanval

1989 2 Februarie FW de Klerk neem die nasionale leierskap
van die NP oor

1989 27 Maart - 1 April Bermuda-kongres tussen Amerikaners, ANC
en Suid-Afrikaners

1989 21 - 24 April Vyfde Consgold-gesprek - Mells Park

1989 31 Mei Esterhuyse ontmoet Mbeki in Londen op
versoek van die Nasionale Intelligensie-
diens

1989 5 Julie Botha ontmoet Mandela in Tuynhuys

1989 14 Augustus PW Botha bedank as president ná 'n kon-
frontasie met sy Kabinet

1989 15 Augustus FW de Klerk word as waarnemende pre-
sident aangestel

1989 16 Augustus Staatsveiligheidsraad vergader, voorstel van
die Nasionale Intelligensiediens

1989 21 Augustus Harare-deklarasie

1989 6 September Algemene verkiesing

1989 12 September Nasionale Intelligensiediens ontmoet ANC
in Luzern

1989 17 September Nasionale Intelligensiediens lig FW de
Klerk in

1989 20 September FW de Klerk word as president ingehuldig

1989 15 Oktober Walter Sisulu en ses ander politieke ge-
vangenes word vrygelaat

1989 13 Desember FW de Klerk ontmoet Mandela

1990 2 Februarie FW de Klerk ontban die ANC en ander ver-
banne organisasies

1990 9 - 11 Februarie Sesde Consgold-gesprek - Mells Park

1990 11 Februarie Mandela word vrygelaat

1990 11 April Eerste gesprek tussen die regering en die
ANC

1990 28 April Thabo Mbeki kom in Suid-Afrika aan

1990 2 - 4 Mei Die regering en die ANC ontmoet by Groote
Schuur: Groote Schuur Minuut onderteken

1990 Junie Die noodtoestand word opgehef

1990 29 Junie — 1 Julie Sewende Consgold-gesprek - Mells
Park

1990 6 Augustus Die regering en die ANC ontmoet in Preto-
ria: Pretoria Minuut onderteken

1991 12 Februarie Die regering en die ANC ontmoet op
DF Malan-lughawe: DF Malan Akkoord
onderteken

1991 10-11 Augustus Vergadering van gespreksgroep by Harte-
beespoortdam

1991 September Nasionale Vredesakkoord

1991 29 November Die eerste Kodesa-onderhandelinge begin

1991 Oktober - November Die eerste Kodesa-samesprekinge met Roelf
Meyer en Cyril Ramaphosa as Sleutelper-
sone

1991 20 Desember Formele vergadering en ondertekening van
voorlopige Verklaring vanVoorneme; kon—
frontasie tussen FW de Klerk en Nelson
Mandela

1992 17 Maart Referendum vir Wit kiesers

1992 15 Mei Die onderhandelinge val vas

1992 17 — 18 Junie Die Boipatong-slagting

1992 23 Junie Nelson Mandela skort ANC-deelname aan
die proses op; massa-aksie spoel oor Suid-
Afrika

1992 7 September Slagting by Bisho, Ciskei

1992 26 September De Klerk en Mandela onderteken “Record
of Understanding"

1992 November Bilaterale gesprekke tussen NP en ANC

1993 1 April '“Veelparty-onderhandelingsproses” skop af

1993 10 April Chris Hani word vermoor

1994 27 April Eerste inklusiewe verkiesing

Esterhuyse op cit

194

...

Ek is deur die NI gewaarsku: Moenie positiewe geluide oor internasio-
nale bemiddeling in die beslegting van die Suid-Afrikaanse konflik maak
nie. Die pogings in dié verband was nogal verbete, soos in die geval van die
Rosenthal-Switserland-episode. Die onderhandelingsgesindes van die ANC
het in 'n stadium ook kontak met verteenwoordigers van die Nederlandse
regering gehad. Daar was ook persone binne die Reagan-administrasie wat
'n bemiddelingsrol wou speel. Om van die Amerikaanse Demokrate nie te
praat nie. Baie wou graag hulle bemiddelingsvlae in Pretoria plant. Michael
Young wou ongetwyfeld ook nie net homself nie, maar ook sy land 'n
guns bewys. Hy suggereer op die vergadering, heel subtiel, dat Brittanje en
Margaret Thatcher ’n bemiddelingsrol moet speel. Die woorde wat gebruik
word, is “internasionale mediasie”. Ek sê vir myself, in die lig van my me-
nings oor die Anglo-Boereoorlog: “Die Britte wil al weer kolonialiseer. Kan
hulle ons nie uitlos nie? Ons sal ons probleme self oplos.” Ek praat later met
Aziz Pahad daaroor. Hy verstaan nie my probleem nie, want hy weet niks
van my persepsie van die Anglo-Boereoorlog nie. Die meerderheidsgevoel
in die groep is dat Thatcher 'n bemiddelingsrol kon speel. Ek dink by my-
self: “Sy kan druk uitoefen. Selfs vir FW de Klerk ontmoet. Maar dit is ‘ons’
wat moet leer om mekaar te vertrou en met mekaar moet bemiddel en
onderhandel.” Ek noem dit aan Mbeki. Hy sê:“Wat gaan jy daaraan doen?
Want ek stem saam.”

Dié Mells Park-vergadering was vir my van besondere betekenis. Dit was
gesprek en dialoog op sy beste, sonder enige sweem van wantroue, selfs toe
ons oor die netelige kwessies van geweld en groepsregte gepraat het. Daar
was 'n uitgesproke begeerte dat ons (Afrikanersxen ANC-ers) 'n manier
moes vind om gesamentlik verantwoordelikheid die toekoms te neem.

Dié tipe verbintenis is ’n belangrike bousteen vir die skep van vertroue en
selfversekerdheid, want dit vertolk ’n verskuiwing vanaf die idee van “die
vyand” na die idee van “vennote”. Die vennootskapsmodel verteenwoordig
’n opskorting van ’n verstaan van die ander as jou vreemdeling en vyand.
Ek het na Mbeki, Pahad, Trew, De Klerk en Terreblanche gekyk en half
verwonderd neergeskryf: “Ons is nie eens “vriendelike vyande, nie, want ons
vertrou mekaar met die toekoms, al weet ons nie hoe dit binne vyf tot tien
jaar daar gaan uitsien nie. Ons sit en praat hier oor Botha, Mandela, De
Klerk,Tambo, die geweld in die land, die vrylating van politieke gevange-
nes en onderhandelinge asof ons in dieselfde span speel. Ons aanvaar dat ons
land deur konñik verteer word en dat ’n verskroeide aarde in niemand se
belang is nie. En ons deel woorde soos “vrede” en “versoening met mekaarfw

Dis ook by dié geleentheid dat ek weer eens Mbeki se bonafides as on—
derhandelaar bekragtig het. Uit verskeie geledere, selfs deur die NI, is daar
soms gevra: “Koöpteer Mbeki nie maar net goedgelowige Afrikaners vir sy
planne vorentoe nie? Wil hy nie maar net “onderhandelingč gebruik om
te slaag waarmee MK nie kon slaag nie: politieke oorname van die Suid-
Afrikaanse staat?” My antwoord hierop was onomwonde:“Mbeki beywer
hom vir ’n skikkingsproses. Hy het wel in sy tas ’n grondwetlike voorstel
maar hy het geen waarborg of vermoë om die uitkoms van die proses te
dikteer nie. Dit sal bepaal word deur die heersende magselite in Suid-
Afrika en ander deelnemers aan die proses.”

...

...

Prof. Hermann Giliomee, gerespekteerde historikus, het op 8 Oktober by ’n byeenkoms van AfriForum in Pretoria gepraat oor die foute wat tydens die vroeë jare negentig tydens die onderhandelingsproses gemaak is. Hier volg sy volledige toespraak. – Red

1. Drie vereistes vir voortbestaan

Met die steun van Idasa het ek in 1989 ʼn konferensie in Bonn, Duitsland gereël waarheen akademici en joernaliste genooi is wat besig was om aan die onderskeie konflikte in Suid-Afrika, Israel en Noord-Ierland te werk. Ek het daarna die konferensieboek, The Elusive Search for Peace: South Africa, Northern Ireland and Israel (1989), saamgestel waarin hul bydraes verskyn het. In ʼn slothoofstuk het ek my indruk gegee van wat nodig is vir ʼn standhoudende skikking in enige een van die drie lande.

My boek, The Last Afrikaner Leaders: A Supreme Test of Power (2012), wat julle [AfriForum] my gevra het om vandag te bespreek, is in ʼn sekere sin ʼn aanwending van die skema wat ek begin ontwikkel het in die konferensie van 1989 en die redigering van The Elusive Search for Peace.

Die skema lyk so:

(i) ʼn Beskermende Buitelandse Moondheid (BBM) wat ʼn waarborg bied in geval van ʼn historiese skikking en onderneem om dit af te dwing (finansiële sanksies indien een van die partye nie by die skikking hou nie) of aan te moedig (lidmaatskap van die Euromark, soos later aan Spanje beloof is indien dit ʼn demokrasie word). Die VSA speel hierdie rol in Israel en Westminster (Londen) in die geval van Noord-Ierland. Die Nasionale Party-regering het gekies om nie só ʼn BBM te betrek nie. In retrospek was dit ʼn flater om alleen te onderhandel. Dit is onmoontlik vir ʼn regering om orde te handhaaf en terselfdertyd doeltreffend mag in ʼn toekomstige bestel te beding en diegene in die geledere van die onderhandelingsvennoot vas te vat wat ʼn kompromis ondermyn.

Read more: theswitch.boards.net/thread/1160/kort-begrip-van-laaste-jaar#ixzz3lE6KHIgs

NI ontmoet die ANC in Luzern

Esterhuyse op cit

222

Die NI het die hele proses ook in duidelik gedefinieerde fases beplan.
Die eerste fase was volgens Barnard deurslaggewend: inligtingversameling
en die evaluering daarvan.(2) Die NI moes onder meer weet hoe Mandela
oor sekere kwessies dink en voel. Uit dié fase het noodwendig die fase van
vertrouensbou voortgevloei.Albei partye moes ervaar dat hulle nie met 'n
politieke speletjie besig was nie. Dit was alleen hierna dat 'n derde fase, vol-
gens Barnard, kon inskop: verkenningsgesprekke oor toekomstige moont-
likhede en opsies buite 'n rigiede wen/ verloor-model om. Die vierde fase,
’n sleutelfase, het hierna gevolg: Oordrag van die gespreksproses na meer,
maar tog goed kontroleerbare gespreksgenote. Die ANC-Afrikaner-gespreks-
groep was natuurlik op 'n nie-amptelike wyse by al hierdie fases betrokke.
Daar was nie regstreekse kontak tussen die NI en die groep nie, en veral nie
terugvoering deur die NI oor die verloop van die proses nie. Geformaliseer-
de oordrag vind egter met die ontmoetings in Switserland plaas.

Op 12 September 1989, met die eerste amptelike ontmoeting tussen mense
van die regerende elite en leiers van die uitgeweke ANC, begin Barnard se
vierde fase. Switserland word gekies vir die ontmoeting hoewel die Switsers
Rosenthal geborg het en Barnard daarna as “connivance of a foreign power”
verwys het. Daar is op Switserland besluit omdat die NI-amptenare as Suid-
Afrikaners nie visums nodig gehad het nie. Louw en Spaarwater word ver-
gesel van drie ander NI-lede wat die terrein moet verken en as waghonde
sal optree. Die twee reis met paspoorte wat die name Michael James en
Jakobus Maritz dra. Alles baie professioneel soos 'n goeie intelligensiediens
dit doen. Hulle vlieg van Zürich na Luzern en bespreek hulself in kamers
338 en 339 van die hotel in. Dit was an suite met 'n sitkamer. Die twee NI-
amptenare wat die eerste vergadering bygewoon het, was senior in rang en
mense met lang ervaring. Louw was Barnard se adjunk en het oor tyd
heen binne die NI na dié pos gemigreer.Volgens Louw het hy verkies om
in kleingroepverband te funksioneer. Hy het sterk op sy instinkte gesteun
en was iemand met ’n goeie strategiese aanvoeling. Hy het Barnard in die
negentigerjare as direkteur-generaal van die NI opgevolg, nadat Barnard
direkteur-generaal van grondwetlike sake geword het.

Maritz Spaarwater was 'n ou hand in die NI, iemand met baie goeie kon-
takte op hoë vlak in Afrika, waarheen hy dikwels gereis het. Hy het


223

byvoorbeeld kontak met president Kenneth Kaunda van Zambië gehad.
As Louw 'n instinktief-intuitiewe persoonlikheid gehad het en soms die
indruk gewek het dat hy Skugter was, was die lang en lenige Spaarwater 'n
bondel energie en 'n persoon met ’n besondere humorsin. Hy was in
daardie stadium die hoofdirekteur van operasies. Dit het onder meer be-
hels dat hy beheer oor die veiligheidsmaatreëls vir die ontmoetings moes
uitoefen. Namate die gesprek gevorder het, het die klem op veiligheid gro-
ter en meer uitdagend geword. (ANC-lede moes byvoorbeeld later letterlik
die land binnegesmokkel word, soos op 21 Maart 1990. Die ontbanning
van die ANC het toe nog nie vrywaring van vervolging beteken nie.) Louw
en Spaarwater was ’n goeie span, die regte een op die regte tyd.

Die ander drie lede van die NI-span wag Mbeki en Zuma op die lug-
hawe van Genève in. Hulle wou seker maak dat daar nie ook ander lede
van die ANC by is nie en dat alles volgens plan verloop.Trouens, dié drie
agtervolg Mbeki en Zuma na Luzern. Die twee ANC-leiers reis per motor
na Luzern. Die bestuurder is ’n ANC-verteenwoordiger in Switserland. Daar
is niemand anders nie. Nie eens 'n enkele veiligheidswag nie. Hulle bereik
Luzern vroegaand, vra doodluiters by die ontvangstoonbank na die kamer-
nommers van James en Maritz, neem die hysbak en stap na die suite waar
James en Maritz op hulle gewag het. Mbeki vertel later dat hy en Zuma
geleer het hoe om met vrees en selfs die moontlikheid van dood te lewe.
Hulle was maar te deeglik bewus van die Suid-Afrikaanse regering se goed
opgeleide en baie doeltreffende soldate en agente. Maar hy weet teen dié
tyd ook dat die uurglas vir die borgskap van die ANC deur die Sowjetunie
besig was om vinnig uit te loop. Hy en Zuma móés met “die vyand” praat.
Dit was nie ’n morele besluit nie, maar 'n strategiese besluit.

Louw en Spaarwater aan die een kant, en Mbeki en Zuma aan die ander
kant, was om verstaanbare redes opgewonde én gespanne.

Louw en Spaarwater het die deur tot hulle suite oopgelos om die ANC-ers
'n soort verwelkoming en versekering van goeie bedoelinge te gee. Thabo
Mbeki, iemand wat goed nadink oor hoe netelige situasies gehanteer moet
word, praat eerste toe hy die vertrek binnestap. Dit was ’n tipiese Mbeki
ysbreker: “Hiers ons, die terroriste, en vir al wat julle weet ook nog ver-
domde kommuniste.” Meesters in ironie en humor weet hoe om spanning

224

te ontlont. Hulle eie én dié van die teenparty. Dit was ook een van Spaar-
water se sterk punte. Die Viermanskap praat tot lank na middernag. Die
gespreksagenda was lank voor die ontmoeting reeds bepaal deur kwessies
wat toe al in die openbare arena ’n konsensus was: Die noodsaaklikheid van
'n onderhandelde skikking, Mandela se vrylating, die noodtoestand met sy
verbannings, die geweldsopsie en die ANC se alliansie met die SAKP. Daar is
soos in die geval van die Afrikaner-ANC-gespreksgroep ooreengekom dat die
betrokke gesprek verkennend en uitklarend sou wees: Gesprek oor gesprek.
Barnard soek eintlik net 'n versekering: Die ANC is gereed om te praat en
te onderhandel. Daar is toe al reeds beleidsdokumente in Lusaka aanvaar.
Louw en Spaarwater kry dié versekering.

Daar was ook 'n tweede agenda van Louw en Spaarwater: Diegene van
buite en binne Suid-Afrika wat hulleself as tussengangers en bemiddelaars
aangebied het en waaroor die NI nie beheer gehad het nie. Barnard het hier-
in ’n groot renons gehad. Dis nie iets wat die regering kon toelaat nie. Die
regering is die enigste rolspeler teenoor die ander partye tot die konflik,
was sy konsekwente posisie. Louw se advies aan Mbeki was om almal wat
'n tussengangersrol wou speel, uit te skakel. Slegs regstreekse gesprek sou
vordering maak. Mbeki het daarmee saamgestem. Die NI was toe nog van
mening dat al die ontmoetings deur die ANC met Afrikaners ’n poging was
om ’n wig tussen Afrikaners in te dryf. Dié standpunt het 'n groot rol ge-
speel in die voorbehoud teen 'n tussengangersrol vir ldasa en sy twee lei-
dende figure, Alex Boraine en Frederik van Zyl Slabbert.

[Sien die pos van 9 September 2015, hierbo, en bl 194 van die boek - aan-
gehaal in dieselfde pos.]

Soos dit maar in die hervertelling en herdinking van besondere histo-
riese oomblikke gaan, het daar oor hierdie gedenkwaardige ontmoeting
heelwat anekdotes ontstaan. Een daarvan is wat Mbeki in Zoeloe vir Zuma
sou gesê het op pad na die suite: “My maag draai in my om as ek daaraan
dink dat ons binne sekondes twee aartsvyande gaan ontmoet.” Die anek-
dote vertolk die heersende politieke gevoelens en persepsies presies. “Aarts-
vyande” dui op iets in die verlede wat só destruktief en ingrypend op
mense se waardigheid, selfrespek en regte ingewerk het dat selfs die moont-
likheid van vrede in die slag gebly het. Die gedissiplineerde Mbeki, wat
nooit sy persoonlike wrokkighede en woede in die weg laat kom het van
sy doelwit nie, reageer op ’n tipies menslike wyse in die anekdote. Die

225

ontmoeting wás immers histories: tussen aartsvyande. Die eerste uitreik-
aksie.Terselfdertyd ook ’n reusesprong in die rigting van vrede.Wat primêr
bedoel was as ’n uitklaring van posisies, word in werklikheid ook 'n nie-
amptelike verklaring van voorneme:“Ons moet vrede met en onder mekaar
maak." Hoe sterk dié voorneme was, blyk as 'n mens daarop let dat binne
ses maande Nelson Mandela vrygelaat is, die ANC en ander organisasies ont-
ban is en die vredesproses in alle erns begin het.

Die sukses van die Luzern-ontmoeting kan aan heelwat redes toegeskryf
word, waarvan ek die volgende wil uitsonder:

* PW Botha was 'n blok aan die been.Toe die NI al lankal geredeneer
het dat Nelson Mandela nie die probleem is nie, maar in werklikheid
deel van die oplossing, het Botha halsstarrig vasgeskop: Mandela,
sy houding teenoor geweld en die SAKP, is die eintlike probleem.
Die NI se posisie in die verband was vir Mbeki en Zuma 'n groot
versekering, soos ook die wete dat die ANC, saam met Mandela,
deel van die oplossing moet wees.

[Soos vantevore gemeld: Botha se beroerte was so welkom
dat 'n mens maar net kan wonder oor die toevalligheid. Waar
was Dr Basson op daardie stadium?]

* Ontdekking deur die “aartsvyande” dat hulle oor die noodsaaklikw
heid van 'n vredeskikking saamstem en ook oor die belangrikste
voorwaardes daarvan.

* Ontdekking van mekaar as mede-Suid-Afrikaners. In die geval van
Suid-Afrika het dié faset van die proses 'n baie groot rol gespeel, son-
der om in sentimentele romantiek te verval.Vredesprosesse gaan
egter nooit buite persoonlike verhoudinge om nie, of wat Hannah
Arendt sou noem, die vermoë van mense om wel te vergewe én
om nuwe “geloftes” (“covenants”) met mekaar aan te gaan. Louw,
Spaarwater, Mbeki en Zuma het nie as “vyande” met mekaar ge-
praat nie, maar as (potensiële) vennote in ’n nuwe toekomsprojek.

Vyf dae ná die ontmoeting in Luzern, op 17 September - drie dae voor
De Klerk se inhuldiging - ontmoet Louw en Spaarwater die nuwe president
in Tuynhuys. Sy presidentstoel was toe nog nie eens warm gesit nie. Hy
moes toe al, soos oor die protesoptog ’n paar dae vantevore, belangrike
besluite neem. En soos iemand dit aan my gestel het: “Botha se gees het


226

nog swaar oor die stoele, lessenaars en ander artefakte van Tuynhuys ge-
hang. Dit was sy kasteel, die plek waar hy Mandela ontmoet het.” Dis hier
waar Louw en Spaarwater die verslag oor hulle Luzern-besoek aan die
niksvermoedende De Klerk oordra. De Klerk, eers verbaas en toe verergd,
wil weet waar hulle die mandaat gekry het. Hy is dan nie ingelig nie. Louw,
ongesteurd deur De Klerk se houding, plaas die Staatsveiligheidsraad se
besluit van 16 Augustus 1989, waar De Klerk die waarnemende voorsitter
was, op die tafel. De Klerk, óók ongesteurd, sê Louw en Spaarwater moet
voortgaan met hulle verslag en hom alles vertel. Die warm patat wat hy
gekry het, verander hy terstond in 'n bal waarmee hy kon hardloop.

[Vergelyk bladsy 214 - weergegee in die vorige pos]

Dit was De Klerk se sterk punt. Sy politieke instinkte laat hom strate-
giese geleenthede raaksien. De Klerk het die moontlikheid gesien om poli-
tieke inisiatief te neem. Die besluit was ’n politieke kantelpunt. Dit het sy
toespraak van 2 Februarie 1990 moontlik gemaak. Dit moet ook onthou
word dat die betrokke byeenkoms met Louw en Spaarwater drie dae voor
sy inhuldiging as president was. Toe De Klerk in die kerk sit en luister na
die emosiegelade “preek” van sy goeie vriend, die Dopper-dominee Pieter
Bingle, na aanleiding van Jeremia 23:16 en 22 oor nuwe weë wat verken
moet word, het hy van die ANC se ontmoeting met Louw en Spaarwater
geweet. Min ander mense in die gehoor het daarvan geweet.

Ek het nooit gedink dat daar by De Klerk 'n soort politieke Damaskus-
ervaring was nie. Dis om drama te soek waar daar nie drama was nie. Hy het
'n strategiese besluit geneem. En hy kon eintlik nie anders nie, want daar was
’n heersende internasionale konsensus. Hy móés vra: “Hoe kan ek binne so
'n omgewing die inisiatief neem en dit behou?” Dit was nie 'n morele be—
sluit nie. Die moraliteit het eers later gekom as 'n retrospektiewe regverdi-
ging van iets wat nie omgekeer kon word nie. Met Botha se inkrementele
benadering aan skerwe, was iets anders nodig om inisiatief te verkry: Doen
van die onverwagse en dramatiese ten einde op die heersende internasionale .
konsensus in te speel. Dit was ook nie onberekenend nie. Dit was nie ’n
kwessie van onder druk swig nie, maar eerder 'n geval van hoe om die druk
bestuurbaar te maak en aan wit mense, veral Afrikaners, die geleentheid te
gee om deelgenote aan ’n nuwe bedeling, pleks van verstotelinge, te wees.

Thabo Mbeki het op 31 Mei 1989 in Londen ’n kort en kragtige vraag

227

aan my gestel, naamlik in hoeverre die NP en veral FW de Klerk se idee
oor “groepsregte” 'n struikelblok tot 'n onderhandelde skikking sal wees.
Ek het gereken dat dit ’n belangrike kwessie is en daarom hoog op die uit-
eindelike onderhandelingsagenda sal moet staan. Dit wil sê, nie iets wat in
'n pre-onderhandelingsfase die deurslag moet gee nie. De Klerk se posisie,
kort na sy verkiesing as leier van die NP in Februarie 1989, was toe nog on-
omwonde dat 'n nie-rassige samelewing nie in 'n veelrassige omgewing
moontlik is nie. Hy was ook van mening dat oorheersing deur 'n etniese
meerderheid net so onaanvaarbaar is as oorheersing deur 'n etniese minder-
heid. Hy het in dié verband selfs na die Nazi’s verwys. De Klerk, tot die ANC
se verligting, het egter reeds in Maart 1989 die wind sterk van voor gekry.
Die Suid-Afrikaanse Regskommissie kelder in 'n werksdokument die juri-
diese aanvaarbaarheid van sy idee van groepsregte. Mandela en Mbeki was
hoogs in hulle skik.

Op 15 Oktober 1989, skaars drie weke ná sy inhuldiging, doen De Klerk
iets dramaties. Dis iets wat tussen Louw, Spaarwater, Mbeki en Zuma be-
spreek is: Vrylating van politieke gevangenes ten einde 'n klimaat bevorder-
lik vir onderhandeling te skep. Vroeg op Sondag, 15 Oktober parkeer poli—
siemotors voor die huise van ses ANC- politieke gevangenes wat lewenslange
tronkstraf gekry het.Walter Sisulu was een van hulle. Al ses word vrygelaat.
Jafta Masemola, wat die PAC se militêre vleuel gestig het, word ook vrygelaat.
Sisulu was toe reeds 26 jaar in die tronk.Van sy en Albertina se kinders was
ook in die tronk of verban van deelname aan politieke aktiwiteite. Nog 'n
seun en dogter was landuit. Soweto is in vrolike rep en roer oor die vryla-
tings. Die ANC en veral Thabo Mbeki se aandrang dat die vrylating deur
“die mense” bestuur moet word, word eerbiedig. Sisulu maak die aand
tydens 'n byeenkoms in die Holy Cross Church ’n baie versoenende toe-
spraak waarin hy die noodsaaklikheid van 'n demokratiese stelsel beklem-
toon en ook sê 'n swart of wit mens kan in 'n demokrasie president word.
Die ANC het vir alle praktiese doeleindes toe 'n stem in die strate van
Soweto, in die koerante en in die publieke domein gekry. Ook Margaret
Thatcher was in haar politieke noppies. Die vrylatings vind plaas enkele
dae voor die Statebondskonferensie in Koeala Loempoer, Maleisië. De Klerk
ry op 'n golf.

228

Thabo Mbeki kon nie dié golf keer nie. Hy was die leier van die ANC-
afvaardiging na dié Statebondskonferensie. Dit veroorsaak 'n diplomatieke
geskarrel: Hy en sy afvaardiging is in dieselfde hotel as Margaret Thatcher
bespreek. Sy hou niks van die idee nie. Die gasheerland het nie 'n ander
keuse as om alternatiewe reëlings vir die ANC te tref nie. Mbeki, wat al
lankal nie waardering vir Thatcher gehad het nie, was oortuig dat dieYster-
vrou nie 'n hotel met “terroriste” wou deel nie. Hy het haar houding as 'n
belediging ervaar.