kort stories

Volgens my is dit nie juis 'n storie nie. Vir iets om 'n storie te wees moet iets gebeur, en niks gebeur hier nie. So dit is, wat my aanbetref, bloot 'n vertelling. Professor Cloete verskil blykbaar van my:

Prof. T.T. Cloete

Departement Afrikaans-Nederlands

DIE KORT EN HEEL VORM VAN BREYTENBACH SE DIE BOENK



Uittreksel uit Standpunte 146, April 1980,

uitgegee deur Nasionale Boekhandel,

Posbus 122, Parow, 7500.



Dat hierdie skynbaar stukkende verhaal ’n heel struktuur het, is nie te betwyfel nie, al sou dit nog meer geraffineerd en anders wees as wat ek hierbo aangedui het. Daar is ratio in die irrasionele. Die vasstelling van ’n logiese struktuur maak die illogiese gedrag van die boenks frappant. Dit is literêr gewoon dat ’n saak ook deur sy teendeel in plaas van deur bevestiging, uitgewys word. Die verhaal demonstreer die verwarde van die boenkgedrag aan sy eie vorm. Hy projekteer die planloosheid teen sy eie plan. Hy manifesteer die wanorde teen sy eie orde, die bonkige wese deur die geraffineerde vorm. Dit is in 'n geval soos Multatuli se Max Havclaar: ,,Hij was een, vat vol tegenstrijdigheid’ ” binne ’n meervoudig streng ingeraamde vertelling. Bekend is die uitspraak van D.H. Lawrence oor Max Havelaar: ,,it is the greatest mess possible”, waarop die kommentaar van R.P. Meyer in Literature o f the Low Countries is; ,,in spite of its chaotic appearance Max Havelaar is an extraordinarily well controlled and coherent novel.” ,,Die boenk” is ’n dergelike vat vol samehangende teenstrydighede. Die boenks is bv. ,,byna heilig” in 8 maar epikuries in 16. Dié teenstrydigheid is komposisioneel ver uit mekaar geplaas in 8 en 16 maar tog op intiem korrelatiewe punte; die einde van I en II. Die uitmekaarplasing in die fokuspunte stel juis die verband in ’n helder lig. Op ander teenstrydighede kom ek hieronder weer terug.



Wat die lengte, in hierdie geval die kortheid van ,,Die boenk” betref, om weer daarna terug te keer: Daar is 'n oormaat aan heelwat dinge in die verhaal: aan oë, bene, tone, ’n oormatige formaat van die ore, Boschagtig, oormatige gelag.* Hierdie oormaat is teenstrydiglik verbind aan 'n tekort in verskillende opsigte. 'n Boenk het bv. 3 oë maar ’n bril is nodig. Dit het vyf bene en een en dertig tone maar stewels is nodig. Die oormaat releveer die tekort en omgekeerd. ’n Belangrike vorm van oormaat is die ekssesiewe en deurmekaar gestaltegewing of gedaantewisseling: baie dierlikheid maar ook baie menslikheid. Die rare is dat die distinktiewe menslikheid eintlik identifiseerbaar is aan toegevoegde dinge wat nie oorspronklik tot die menslikheid éintlik identifiseerbaar is aan toegevoegde dinge wat nie oorspronklik tot die mens behoort nie: stewels en bril, wat ook simptomaties is van hoe die mens deurgaans in die verhaal sy wese geweld aandoen. Sekere attribute kan tot die mens én dier behoort, ore, stert en snork bv., en veral die metaforisering maak dit moontlik dat sekere attribute menslik én dierlik is: gesigte, mae, voete, selfs heilig, wyfie, stert ens. Ons kan in die oorvloedige metamorfose en metaforisering die volgende gedaantes onderskei: voel (hoender? vlermuis? engel?) insek, wurm, gogga, amfibie, hond (vark? bobbejaan? ).



Die boenk is nog die een, nog die ander maar eerder almal saam, ongedefinieer in die fyn gedefinieerde struktuur. Daarom onder andere is die boenks ditte, daarom onder andere dra hulle maskers en is hulle gesigloos.



Hierdie oormatigheid en uitbundigheid, die teenstrydighede en beweeglikheid nou, vind plaas nie alleen binne ’n gekontroleerde en koherente sisteem nie maar bowendien binne ’n korte. Oorvloed in ’n kompakte vorm. Groot beweeglikheid, groot ore, geluide, ens. in 'n beperkte vorm. Oormatige gedaantewisseling in ’n matige vorm. Baie vertelde in ’n kort vertelling - 'n soort ekwivalent van Müller se verhouding vertelde tyd en verteltyd. Dit alles maak die kort vorm manifest en gee daaraan ’n plus. Daardeur word die boenk ’n oorspanne wese. Die oormatige se oormatigheid word binne die matige vorm frappant.



Ten derde: Behalwe die oormatige boenkigheid in ’n kompakte vorm en behalwe die irrasionele gedragswyse in ’n rasionele vorm, is daar ’n ander belangrike saak: die taalkundige abnormaliteite, die illogiese taalgebruik en absurde taalgebruik selfs. Wat die oormatigheid en die irrasionele gedragswyse van hierbo betref, staan dit in omgekeerde verhouding tot die bondige en rasionele vorm. Wat die taalmanifestasie betref, is daar egter ’n ooreenstemmende verhouding: Die baie bene, tone en stewels dui op wat ons geriefshalwe kan noem die verskynsel van die onbestendige in die boenklewe. Hulle val rond (sin 5), is onbestendig sowel op aarde as in die lug, in die water en in die borne, en hulle is eintlik nêrens tuis nie. Vergelyk beskrywings van onbestendigheid in woorde soos vroetel, skommelend, peul, ook opvlerk, (oor), klim met moeite, klou, trap moeilik vas. Dat daar staan hulle is rustig, is deliberaat onwaar, verwant aan die teenspraak dat hulle kraai van die lag maar met doodernstige gesigte.



In die vierde plek is daar in ,,Die boenk” ook die manifeste van die ontbrekende. Ons kan alleen van die ontbrekende in ’n literêre teks praat as daar inderdaad iets ontbreek wat verwag is, soos die is in Opperman se kwatryn ,,Skuiling”. Of ons kan van die ontbrekende praat, sonder om lukraak te eis dat dit of dat daar moes gestaan het, as iets so gemanifesteer is, só dáár is, dat mens gedwing word om te vra waar is die ander, waarom is iets onvolledig gestel? Daar is volop gehoors- of oor-matigheid, origheid, volop geluid in „Die boenk”, tot in die vreemde titel en benoeming boenk self. Maar daar is soos in Raka 'n opvallende afwesigheid van die taal - ,,the awareness of the sign itself”, deur anormalisering, in die teks sélf, maak mens daarvan bewus dat die taalgebruik by die boenks ontbreek. Die boenks snork, roep, giggel, kraai, skater, en daar is baie menslikheid in die verhaal, maar die mees menslike geluid, die taal, kom nie voor nie. Dit is die mees ontmenslikende ding in die verhaal.



Daar is nog baie meer in hierdie verhaal, bv. die perspektief. As ons ’n toepassing wil maak en sê: die mens is ’n boenk wat nie op aarde leef soos dit vir hom bestem is nie maar romantiese vlugte na die wolke onderneem, ontdekkingsreisiger is in die waters onder die aarde en in die hemele, sy ore uitleen vir ideologieë wat hom in die wolke vervoer, sy taal verloën, ens. ens., dit wil sê as ons sê die mens maak dit bont en hy maak die wêreld nié sy woning nie, dan moet ons daarby voeg dat álle mense nie boenks is nie, want daar is 'n menslike perspektief in die verhaal wat die boenkigheid dophou, en ironiseer en satiriseer. Verder ook nog is daar iets van Raka én Openbaring se „nuwe” mens in ,,Die boenk”. Al wat ek wil sê, is dat ek daarvan bewus is dat daar nog baie meer in hierdie stuk kortkuns is, wat reeds so vol en gevoeg is. Dit is egte kortkuns.



* Elf maal ki en elf maal ku Vergelyk hierdie telbare gedrag met die absurde getalle in 1. Die feit dat die wyfies en reuns ewe lank of ewe veel lag, is ook ’n heenwysing na die planmatigheid in die planloosheid.

Anatomieles

Die lig val gloeiend wit oor die ronde kruine van hul koppe, reg in die oopge- saagde, oopgesperde borsholte van die liggaam. Dit is so warm dat die groepie mans kort-kort die sweet van hul voorkoppe en uit hul oë moet vee en dan hul hande teen hul sye vryf, maar sonder om regtig van die gevoel van taai klamheid ontslae te raak.

Hulle weet dat dit die swartpers klonte bloed in die kom van die oopgebreekte ribbes is wat hulle so laat voel, maar Beske se stem bly egalig, afgemete en selfs koel.

,,Dit is die longkwabbe,” sê hy, ,,linkerlong, regterlong.” Hy tel die twee slap, wigvormige lobbe, perserigblou, effens kollerig en slymerig glad, een-een op en laat dit tussen die ribbes terugval. ,,Agter die bruingrys vlies sit die hart,” sê hy, ,,na díe ding sal ons nou-nou kyk !” Hy druk ”n seningrige laag opsy en 'n reus- agtige rooibruin slak lê rustig ingepas bo die sagte ligroos bult van die maag en die kronkelende derms. ,,Dis die lewer,” sê hy onverskillig en druk met sy voor- vinger ”n duik in die meegewende knol.

Sy hande gryp skielik en ”n kronkelderm span soos 'n dik, elastiese gomlastiek- tou in sy hand. Hy grawe dieper en ruk in die bloederigheid. Sy voorarm is rooi- nat en swart drade bloed klou aan die fyn, goue hare vas. Hy beur sy regterhand met die lem ook in onder die skommelende maagsak, saag met sy elmboog en ruk 'n ronderige, bruinpers niertjie in die helder lig in. Hy string die derms uit tussen die swart dye.

,,Ek het dié klein skelm vergeet, dis die galblaas !” Hy draai 'n sakkie wat soos 'n kondoom vol diepgroen water lyk, in die rondte, wen die string op en sny dit met een vinnige haal van die blink lem deur. Hy hou die oop kant versigtig met duim en voorvinger toe en druk die groen sakkie tussen die oop grynsende tande in, ,,Die lewe is maar bitter, nè '' sê hy. Die dun vloeistof spoel oor die ken waarop die bloed reeds bruin opskilfer. Dit druppel soos rondgeslypte toer- malyne waarin die son blits in die lang, kroeserige baardhare.

Sy hande begin al vinniger beweeg in die helder lig. Sy stem dikteer die name soos hy die organe losruk uit hul rustige lêplekke; die pers milt, die vurk van die lugpype, die strot en die hart met sy wit wolke vet en vingerende are. Uiteindelik kom hy regop, vee die nat rooi lem van die bajonet in die gras skoon en kyk na sy lang, mooi hande in die skroeiende son. Hy kyk baie aandagtig na sy hande asof dit iets heeltemal nuut vir hom is, asof dit iemand anders se hande is.

Die rivier is glad en blinkwit (tussen die bome) soos die skerp staal van die bajonetlem. Hulle hang die geslagte aan 'n dik tak op. Sy ingewande hang voor sy stowwerige knieë af oor sy stewels tot op die lang, malse gras.

,,Wat het van sy ballas geword?” vra een van die soldate. ,,Hou jy hulle vir ”n soewenier, Beske ?”

,,Ek weet nie,” sê hy ingedagte. ,,Hy het so te kere gegaan.”

,,God ! Die lewe is maar bitter,” sê die soldaat en grinnik. Hy tel die galblaas op wat tussen die tande uitgeval het. Hy prop dit terug.

,,Of stem jy nou skielik nie saam nie, bliksem!” sê hy en hy spoeg, maar sy mond word nie leeg nie.

PJ Haasbroek

1975

Dit is baie realisties gedoen (weet natuurlik nie hoe akkuraat dit is nie) en dit maak sin dat hy op hierdie manier die inligting versamel het.  Ek het op ´n stadium marteling in die 1500´s op die internet nagelees  en ´n mens kan op daardie manier ook heelwat inligting kry (natuurlik in ´75 was dit nie moontlik nie). Veral die galblaas in die mond sluit aan by teregstelling want somtyds is die persoon se privaatdele afgesny en in sy mond gedruk terwyl hy nog gelewe het. 

Breyten en die pampoen

Die pampoen is fascisties. Die HAT het ´n oppervlakkige verklaring maar dié een lyk beter:



Full Definition of FASCISM
1
often capitalized :  a political philosophy, movement, or regime (as that of the Fascisti) that exalts nation and often race above the individual and that stands for a centralized autocratic government headed by a dictatorial leader, severe economic and social regimentation, and forcible suppression of opposition
2:  a tendency toward or actual exercise of strong autocratic or dictatorial control <early instances of army fascism and brutality — J. W. Aldridge> [Merriam-Webster]



Die pampoen se fascisme word nie weerspieël in die storie nie (die pampoen lyk daarin meer na ´n dief of mensrower of miskien -vreter). Dus, alhoewel die pampoen beskryf word as fascisties is daar geen getuienis sover sy regeringsvoorkeure, verdrukkingsbegeertes of outokratiese, nasionalistiese neigings aanbetref nie. Die pampoen word dus miskien verkeerdelik as ´n fascis beskou, terwyl hy eintlik ´n mensvreter dief is (die prinses/dogtertjie wat uiteindelik deel van die maanpampoen is). Is die ware natuur van die pampoen nie dus dalk nog laer as die van ´n fascis nie?

As algemene, normale eienskappe van ´n pampoen kan mens sê dat dit ´n min-geagte, goedkoop, volop kossoort is met min voedingswaarde op die koop toe. Jy koop en eet dit net as jy niks beter kan bekostig nie; die arm man se kos.

Die sotheid van die man wat die lae pampoen koop as ´n verjaarsdagpresent vir homself, word net ewenaar deur sy onvermoë om die veragtelike pampoen te sien vir wat hy werklik is. By wyse van spreke het ons hier twee pampoene bymekaar.

As ´n mens nou allerhande lessies hierin wil sien, kan ´n mens sê dat onheil dikwels in die alledaagse skuil en dat Jan Publiek dikwels te onnosel is om dit te sien – stille waters diepe grond, onder draai die duiwel rond.

By wyse van literêre fiksie is die 'ek' in die verhaal nie noodwendig Breyten nie, maar dit is nogtans interessant om dit op hom van toepassing te maak. ´n Mens kan die pampoen sien as die bagasie wat hy met hom saamsleep as ´n lewenspresent. Sy gebondenheid aan Afrikaans en gepaardgaande kultuur – alles doodgewone dinge. Tot, natuurlik, die pampoen sy prinses steel/verorber. Prinses hier, kan alles wees wat vir hom belangrik is.

Interessant is verder dat die prinses swart oë het. ´n Swart/gemengde ras? Voorsien Breyten hier dat sy nageslag/die inheemse bevolking deur sy taal en kultuur (wat vir hom so alledaags en onskuldig soos pampoen is), vernietig word?

Baie goeie opmerking!

Uit Kannemeyer Geskiedenis 2

Ná die jeugwerk in Groote Schuur publiseer Breytenbach in die jare 1961 tot 1964 verse en prosasketse in Contrast. Die eerste werk wat hy in Parys in die najaar van 1963 voltooi en daarna in 1965-1966 herskryf,* verskyn in 1971 as Om te vlieg: 'n Opstel in vyf ledemate en 'n ode, terwyl die korter prosasketse uit dié jare in De boom achter de maan (1974), Die miernes swel op (1980) en Katastrofes (1964) versamel word. … De boom achter de maan (waarvan die oorspronklike Afrikaanse tekste blykbaar verlore gegaan het) en Die miernes swel op bevat hoofsaaklik stukke wat reeds vroeër in Sestiger, Contrast en De Vlaamse Gids verskyn het en kom merendeels uit die manuskrip van Katastrofes, al is dit oor die algemeen werk van mindere kwaliteit. Basies is die grondtoon - die gepynigde ek wat met 'n absurde wêreld waarin alles aan die ontbind is, gekonfronteer word - dieselfde as dié van Katastrofes, net soos die tegnieke - assosiatiewe skakels, gebruik van fantasie, simbool en groteske, verbrokkelde sinsbou en groot beeldende vermoë - ooreenkom met dié van Breytenbach se prosadebuut uit 1964. Soos in die geval van Om te vlieg breek Breytenbach in al drie bundels met die gewone vertelpatrone en gee hy ‘momentopnames’ (André P. Brink) van werklike katastrofes wat die mens bedreig of van angste wat sy lewe oorheers. Die gevolg is dat die sonderlingste gebeurtenisse - o.m. deur die meesterskap van die verteller - meestal met 'n sin vir die lagwekkende as die gewoonste werklikheid aangebied word of dat 'n sprokieswêreld algaande 'n reële aanskyn kry. ‘Oopmaak’ is bedoel as inset tot Katastrofes (soos die slotstuk duidelik die bundel tot 'n einde bring) en gee 'n beeld van 'n ek wat waarnemend vanuit sy kamer lewe, ‘'n spioen, elke dag uitgestuur op 'n nuwe verkenningstog, vermom onder hoed en baard en pyp en idees en redes en vel’. ‘Kersverhaal’ is 'n voortreflike evokasie van wreedheid tydens 'n (Oos-Europese?) oorlogsituasie in die sneeu en die ys, vertel deur 'n jong dogtertjie met repeterende patrone en die meespeel van sprokiesgegewens en Bybelse verwysings. In ‘Bergen’ oorheers die dood en vrees vir die dood deur die wêreld wat bedreig word deur seemeeue, terwyl Breytenbach in ‘Die boenk’ (vgl. Buddingh' se ‘De bosbesbozzel’) 'n fiktiewe dier met behulp van logiese afmetings en rekenkundige vermoëns tot surrealistiese proporsies opbou, 'n snaakse dier wat laggend neerkyk op die snaakse gedoentes op die aarde. In ‘Selfmoord l’ is die afspring in 'n skeur in die aarde 'n meer enkelvoudige katastrofe, terwyl die surrealistiese oorheers in ‘Wedren’ met die beskrywing van 'n tog per trekker die golwe in vanaf Stockholm na Duitsland. In ‘Geel gevaar’ is die katastrofe die huis wat deur kakkerlakke ingeneem word, in ‘Die geheim van die besondere soldaat se hoed op (militêre) skouers’ tree feitlik 'n figuur uit Hieronymus Bosch te voorskyn en in ‘Sin vir waardes ho! mannekyne’ neem 'n dier die huishouding in en begin hy geleidelik die ek oorheers deur sy enorme vermoë om urine af te skei. ‘Die heer Kleks se kamer’ is die verhaal van 'n man wat sy kamer as 'n landgoed waan en wie se besittings ná sy dood ondersoek word om sy geheime lewe bloot te lê, terwyl daar in ‘Troebel dobbelsteentjies’ iets van 'n eindoordeel in die trant van Kafka of Vestdijk se De kellner en de levenden meespeel. Hierdie prosasketse toon 'n verwantskap met Rabie se Een-en-twintigen Henri Michaux (van wie Bartho Smit enkele stukke in Afrikaans vertaal), maar in die uitbeelding van die ontluisterde mens teen 'n surrealistiese agtergrond, die opbou van 'n sprokiesfeer waarin onskuld en geweld makaber verbind word, die vermenging van dodelike erns en die lagwekkende, die verbluffende beeldende vermoë en die meeslepende verteltrant is Breytenbach se ‘prosas’ in 'n hoë mate iets unieks in Afrikaans.

….