Max du Preez: Aanhitsing van openbare geweld, oproer

4 Wetteregtelike komplot en uitlokking

Waar Primus en Secundus afspreek om ’n misdaad te pleeg, en ook daartoe
oorgaan om die misdaad te pleeg, is hulle as mededaders of as dader en mede-
plígtige, na gelang van die geval, aanspreeklik. Of hulle egter, indien hulle dit
nie verder as die afspraak gebring het nie, volgens die gemene reg aanspreeklik
sou gewees het, is minstens twyfelagtig. In ons regspraak van weleer is die
houding ingeneem dat ’n blote afspraak wat nie verder gevoer word nie, nie
strafbaar was nie. Waar Primus vir Secundus oorhaal of uitlok om ’n mis-
daad te pleeg, en Secundus dan ook daartoe oorgaan om die misdaad te pleeg,

204 Strafreg

is Secundus as dader aanspreeklik, en Primus as mededader of medepligtige
na gelang van die geval . Is die misdaadsomskrywing sodanig dat Secundus
deur sy bedrywigheid nie as dader aanspreeklik is nie, maar werk hy willens en
wetens met Primus saam om die wandaad te bewerkstellig, is Primus die dader
en Secundus die medepligtige, bv Primus, ’n getroude man, oorreed Secunda,
’n ongetroude vrou, om met hom ’n huwelikseremonie deur te gaan. Is Secun-
dus ’n onskuldige werktuig, is Primus die enigste dader, bv Primus beveel
Secundus om 'n gebou af te breek en Secundus gehoorsaam, menende dat die
gebou aan Primus behoort. Of Primus in bogenoemde gevalle aanspreeklik
sou gewees het volgens die gemene reg indien Secundus nie op die oorreding
gehandel het nie, is hoegenaamd nie duidelik nie. Bes moontlik sou Primus
weens poging strafbaar gewees het indien hy as dader of medepligtige aan-
spreeklik sou gewees het, vir geval hy in sy oorreding geslaag het. In ons
praktyk van weleer, waarin die benadering van poging meer objektivisties was
as in die ou gemene reg, is egter geleer dat ’n mislukte of nie-uitgevoerde
oorreding geen strafbare poging is nie.

In die Engelse reg is conspiracy en incitement, selfs al word die wandaad
waartoe daar saamgesweer is of wat met die uitlokking beoog word nie uitge-
voer nie, sedert jare al strafbaar. In Duitsland is nie-geslaagde uitlokking
waarby sekere ooreenkomste om misdade te pleeg ingesluit is, sedert 1876 al
strafbaar, maar in Nederland eers sedert 1924 toe art 134bis in die Straf-
wetboek ingevoeg is.

In Switserland word nie-geslaagde uitlokking eenvou-
dig gelyk gestel met poging. Dit is na my mening per slot van rekening die
verstandige houding om in te neem. Primus wat Secundus probeer oorhaal
om ’n wandaad te begaan, probeer tog om Secundus as werktuig te gebruik of

Deelneming 205

om Secundus te beweeg tot ’n wandaad waaraan hy (d w s Primus) medeplig-
tige sou wees indien Secundus dit begaan.

Die Suid-Afrikaanse wetgewer het, vermoedelik om die twyfel te besweer
wat daar in verband met nie-uitgevoerde sameswerings en uitlokkings bestaan
het, art 15 (2) van Wet 27 van 1914 op die wetboek geplaas. Ongelukkig was
die voorskrif in sy oorspronklike redaksie onduidelik bewoord, sodat die Ap-
pèlhof in R v Nlhovo 1921 AD 485 nog op die gemene reg moes terugval om
mislukte uitlokking as strafbaar te beskou, en die Transvaalse Hof in R v
Fredericks 1923 TPD 350 in twyfel verkeer het oor wat nou juis bedoel word.
Die gevolg was dat art 15 (2) in art 4 van Wet 39 van 1926 verbeter is. Wet 27
van 1914 is in 1956 deur Wet 17 van 1956 vervang, en art 15 (2) van die ou wet
is nou art 18 (2) van die nuwe wet. Die Afrikaanse teks wat ’n ietwat lompe
vertaling van die Engelse teks is, lui: Iemand wat - (a) met 'n ander persoon
saamsweer om by die pleeg van *n misdryf, hetsy ingevolge die gemene reg of
ingevolge 'n statuut of 'n statutêre regulasie, behulpsaam te wees of om dit te
bewerkstellig of te pleeg; of (b) 'n ander persoon uitlok, aanstig, beveel of verkry
om so 'n misdryf te pleeg, is aan ’n misdryf skuldig en by skuldigbevinding
strafbaar met die straf waarmee ’n persoon wat weens die werklike pleging van
daardie misdryf skuldig bevind is, gestraf kan word.

Die opvallendste kenmerk van hierdie voorskrif is dat dit uiters onduidelik
is. Soos dit daar staan, is dit ewe goed van toepassing op ’n uitgevoerde same-
swering en ’n geslaagde uitlokking as op ’n nog onuitgevoerde komplot en
gepoogde uitlokking. Waar die sameswering tot uitvoering gebring is en die
uitlokking geslaag het, is dit nie nodig om die mense onder hierdie artikel aan
te kla nie, en ook nie wenslik nie. As ons wetgewer, soos die Nederlandse en
die Switserse wetgewer, duidelik te kenne gegee het wat hy bedoel, kon hierdie
moeilikheid vermy gewees het. Ons gaan in ieder geval van die standpunt uit
dat hierdie voorskrif slegs van toepassing is op gevalle waar die sameswering
of uitlokking nie of nog nie tot verdere gevolge gelei het, wat as pleging of selfs
gewone poging tot pleging van die misdaad strafbaar is nie.

Wat die bedrywighede betref wat in hierdie sub-artikel met straf bedreig
word, is afdeling (a) betreklik makliker om aan te wend as afdeling (b). ’n
Sameswering of komplot bestaan eers as daar ,n besliste ooreenkoms bestaan
om ’n misdaad te pleeg of te help pleeg of te laat pleeg. Het die mense dit in
hulle onderhandelings nog nie so ver gebring dat daar ’n besliste afspraak
bestaan nie, is daar nog geen komplot nie. Minder vatbaar vir presiese
aanwending is die woorde wat in afdeling (b) gebruik word. In R v Milne and
Erleigh 1951 (1) SA 791 (A) op bl 822-823 is die houding ingeneem dat die
voorskrif beperkend uitgelê moet word omdat mens hier met ’n strafbepalen-
de wet te doen het. Met hierdie houding is daar geen fout te vind nie. Ek meen
egter dat die argument vir ’n beperkende interpretasie nog sterker gestel kan
word. Mens het hier per slot van rekening met aanspreeklikheid te doen vir 'n
bedrywigheid wat nog verder van die verwesenliking van die uiteindelike mis-
daad verwyder is as ’n poging tot die uiteindelike misdaad. Waar poging in
die reël nie so swaar as die voltooide misdaad gestraf word nie, maar die
bedrywighede wat in afdeling (b) genoem word in beginsel net so swaar gestraf
word as die voltooide misdaad, het mens al klaar met ’n anomalie te doen, en
hierdie anomalie sou verskerp word as mens afdeling (b) ekstensief sou uitlê.
Daar bestaan egter een verskil tussen gewone poging en die bedrywighede wat
in afdeling (b) genoem word, en dit is dat gewone poging sonder die medewer-
king van ’n ander kan geskied terwyl mens hier met iemand te doen kry wat
nie net self ’n misdadige gesindheid het nie, maar ook ’n ander by die pleging
'van die misdaad probeer insleep. As dit die oorweging is waarom hierdie
bedrywighede met straf bedreig word, dan gee dit darem ’n aanduiding dat die
eintlike ding wat hier met straf bedreig word die strewe is om ’n misdadige
gesindheid by ’n ander te verwek. Onderafdeling (b) sal dus nie van toepassing
wees op iemand wat nie daarop uit is om ’n misdadige gesindheid by ’n ander
te verwek nie, maar wel om die ander as onkundige werktuig te gebruik. Op

208 Strafreg

ondersoek blyk dit dat die stukkie metaal ook nie onbewerkte goud is nie. Die
beskuldigde se strewe was dubbeld ondeugdelik. Sy poging om die “koper”
uit te lok was ondeugdelik, want die “koper” was nie vir oorreding vatbaar
nie, en bowendien kon die misdaad waartoe hy die ander wou oorreed ook nie
verwesenlik word nie, want die metaal was geen goud nie. Die eerste soort
ondeugdelikheid maak, soos so pas hierbo aangetoon, die beskuldigde nie
strafvry nie. Hy maak hom aan uitlokking onder onderafdeling (b) skuldig
ook al laat die “uitgelokte” hom nie oorreed nie. Oor die tweede soort
ondeugdelikheid het ons howe in verband met die toepassing van art 18 (2),
net soos in verband met ondeugdelikheid by gewone poging, geen vaste koers
kon kry nie. In Wolff se saak is onder invloed van R v Seane and Another 1924
TPD 668 ’n objektivistiese houding ingeneem en geleer dat die beskuldigde
weens die ondeugdelikheid van die metaal nie aan ’n oortreding van onderaf-
deling (b) skuldig is nie. Hierteenoor is in R v Naude and Another 1938 OPD
1 weer ’n subjektivistiese houding ingeneem, maar in R v Petersen 1941 OPD
45 is tot ’n objektivistiese benadering teruggekeer. Alhoewel daar in R v
Milne and Erleígh 1951 (1) SA 791 (A) op bl 822 sydelings met goedkeuring na
Wolff se saak verwys is, meen ek tog dat die beslissing in R v Davies and
Another 1956 (3) SA 52 (A) ook op hierdie punt navolging verdien.
Die sub-artikel bedreig die uitlokker en die samesweerder met dieselfde
straf as die wat van toepassing is op ’n persoon wat werklik die beoogde
misdaad pleeg. In R v Meek 1918 TPD 84 is die mening uitgespreek dat dit
onbillik is om die uitlokker aan dieselfde straf bloot te stel as die persoon wat
werklik die misdaad gepleeg het. Na dit my voorkom, is die bepaling wel
gebiedend, en is ’n hof verplig om dieselfde straf toe te meet as die wat op ’n
werklike pleging van die beoogde misdaad volg. Die punt is natuurlik slegs
van wesenlike belang waar daar vir ’n bepaalde misdaad ’n minimum straf
voorgeskryf word.

JC de Wet: Strafreg, Butterworths (1985) p203

Voetnotas is verwyder