Ontmoet JM Coetzee

VII

Op 19 Augustus 1995, dus nog voor die publikasie van Boyhood en The
lives of animals, begin Coetzee met ’n nuwe roman wat uiteindelik die
titel Disgrace sal hê. In die finale teks, wat in 1999 by Secker & Warburg
verskyn, lui die eerste twee paragrawe van die eerste hoofstuk soos volg:



548 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

For a man of his age, fifty-two, divorced, he has, to his mind, solved
the problem of sex rather well. On Thursday afternoons he drives
to Green Point. Punctually at two pm. he presses the buzzer at the
entrance to Windsor Mansions, speaks his name, and enters. Waiting
for him at the door of No. 113 is Soraya. He goes straight through to
the bedroom, which is pleasant-smelling and softly lit, and undresses.
Soraya emerges from the bathroom, drops her robe, slides into bed
beside him. “Have you missed me?” she asks. “I miss you all the time,”
he replies. He strokes her honey-brown body, unmarked by the sun;
he stretches her out, kisses her breasts; they make love.

Soraya is tall and slim, with long black hair and dark, liquid
eyes. Technically he is old enough to be her father; but then,
technically, one can be a father at twelve. He has been on her
books for over a year; he finds her entirely satisfactory. In the
desert of the week Thursday has become an oasis of luxe et volupté.

Dit is egter nie soos die inset op 19 Augustus 1995 daar uitsien nie,
want Coetzee het hierdie inset nie minder nie as dertien keer herskryf.
Die eerste holograaf is, soos ook baie ander manuskripte van Coetzee,
geskryf in eksamenboeke van die Universiteit van Kaapstad en die
holograaf, wat uiteindelik 368 bladsye beslaan, is telkens deeglik met ’n
rooi pen hersien en later op die rekenaar oorgedra. Wanneer Coetzee
op 19 Augustus 1995 met die skryf begin, word alles in die inset in ’n
enkele paragraaf gesê:

For someone of his age and temperament, he has solved the sexual
business rather well. Every Wednesday afternoon he drives out to
Green Point. At two p.m. exactly he rings the bell at 13 Windsor
Court. The door is opened by Soraya, whose surname he thinks is
Davids because the name on the letterbox downstairs is S. Davids.
He goes to the bedroom, undresses, and gets into bed. The sheets
are always fresh; it is a gesture that he approves of. Soraya enters,
in a red bed robe. She drops the robe and gets into bed with him.
She is a tall, slim woman in her thirties. He is sixty, old enough to
be her father but not her grandfather. She has long black hair and
dark liquid eyes. They have known each other for two years. He
finds her, if not beautiful, then deeply attractive, deeply desirable.
His desire for her, is there not only on Wednesday but throughout
the week, as a pleasing tingle of anticipation.





OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE / DISPUUT 549

Dié eerste paragraaf is nie sleg nie, maar uit ’n vergelyking met die finale
teks is dit duidelik dat Coetzee nie daarin geslaag het om die inligting
wat hy wil oordra, bevredigend te orden nie. Aan die begin praat die
fokalisator, wat hom vir die duur van die roman op die optrede en ge-
dagtes van die sentrale karakter sal toespits, slegs van “someone of his
age”. Dit is eers in latere hersienings dat die leser dadelik weet hy is twee
en vyftig en geskei. Ook die “temperament” van die sentrale figuur, waar-
van daar in die eerste sin gepraat word, bly onduidelik, omdat dit nie
verder aan in die teks nader omskryf word nie. ’n Mens het verder die
indruk dat die byvoeging van wat vermoedelik die familienaam van Soraya
op die briewebus is, binne die opset van wat hier oorgedra word, eintlik
oorbodig is. In werklikheid funksioneer Soraya vir hom slegs op die vlak
van seksualiteit en benader hy haar vanuit daardie behoefte, sodat ’n
aanduiding van haar liggaamlike uiterlike (“tall and slim”, “long black
hair and dark liquid eyes”) eintlik voldoende is.

Die woord “exactly” word eindelik vervang met “punctually” wat
veel beter die vaste, maar ook die feitlik geroetineerde en meganiese
gewoontes van die sentrale figuur oordra.

Die stelling “he has solved the sexual business rather well“ word
gerelativeer deur die invoeging “to his mind “, waarmee die fokale
karakter wil sê dat dit sy manier is om die “sexual business”, wat nou na
“the problem of sex” gewysig word, op te los. “He has been visiting Soraya
for two years“ word vervang met “he has been on her books for over a
year“, wat iets van die kliniese, kommersiele aspek van seks suggereer.
Die frase “a pleasing tingle of anticipation” word later verander na die
meer geslaagde “In the desert of the week Thursday has become an
oasis of luxe et volupté”. Met die teenstelling tussen “desert” en “oasis”
bereik Coetzee ’n mooi kontras, terwyl die woorde “luxe et volupté”
Charles Baudelaire se gedig “L’invitation au voyage” (Die uitnodiging
tot die reis) uit sy bundel Les fleurs du mal (Blomme van die kwaad) in
herinnering bring. Dit is een van die beroemdste Franse gedigte en aan
die einde van elk van die drie strofes verskyn die refrein:

Là, tout n’est qu’ordre et beauté,
Luxe, calme et volupté

(Alles daar is harmonie en skoonheid,/Weelde, kalm en wellustig.) Die
Franse woorde illustreer in dié konteks dat ons hier met ’n ontwikkelde,
en belese fokale karakter te make het.


550 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

’n Ingrypende wysiging kom aan die einde van die eerste paragraaf:
“He strokes her honey-brown body, unmarked by the sun; he stretches
her out, kisses her breasts; they make love.” In teenstelling met vroeëre
weergawes, toe die inisiatief van haar kant gekom het, is dit nou David
Lurie wat aktief is in die voorspel tot die seksdaad, soos oorgedra deur die
werkwoorde “strokes”, “stretches” en “kisses”. Sy waardering vir haar is tot
die die bloot liggaamlike beperk en dit is amper asof hy met die woorde “he
stretches her out” haar doelbewus manipuleer. Die seksdaad word slegs met
“they make love” oorgedra, drie woorde wat, soos Michael G. McDunnah
dit stel, deur “the hurried, euphemistic, contextually inappropriate
phrasing” die afwesigheid van enige persoonlike betrokkenheid oordra.
Met die beskrywing van Soraya se “honey-brown body, unmarked by the
sun” worddie rassistiese element die eerste keer ingelei, later voortgesit
met die voorstelling aan die Melanie-karakter. Hierdie besonderhede
word dan belangrik vir die morele ekonomie van die roman en vorm die
agtergrond van die veel latere verkragting van Lucy.

Wat ’n mens uit die talle herskrywings van hierdie eerste twee para-
grawe van Disgrace kan aflei, is met watter presiesheid Coetzee te werk
gaan om met slegs enkele woorde ’n situasie te skets en met uiters karige
middele sonder enige oorbodige woorde sy karakters op te bou. Coetzee,
die streng en toegewyde werker, rond sy tekste tot absolute perfeksie af.
En wat hier geld vir die eerste twee paragrawe, geld vir die hele Disgrace,
’n roman waarvan die teks gestroop is tot op die been.

VIII

David Lurie, oorspronklik ’n professor in tale met die Romantiese digters
as sy spesifieke spesialiteit, is reeds by die aanvang van Disgrace as gevolg
van die besnoeiings en rasionaliserings by tersiêre inrigtings verplig
om Kommunikasiekunde aan die Tegniese Universiteit van Kaapstad te
doseer. Dit is ’n opdrag waarby hy pligshalwe berus, maar waarvoor hy
geen belangstelling of hartstog het nie. As 52-jarige geskeide besoek hy
iedere Donderdagmiddag ’n prostituut in Groenpunt om die “problem
of sex” vir hom gerieflik, maar terselfdertyd klinies en sonder emo-
sionele betrokkenheid, op te los. Wanneer dié prostituut nie meer be-
skikbaar is nie, begin hy ’n impulsiewe verhouding met Melanie Isaacs,
een van sy studente, wat ’n klag van seksuele teistering teen hom by
die universiteitsowerhede indien. Tydens die interne verhoor wat hierop

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE/ DISPUUT 551

volg, erken Lurie skuld, maar weier om verskoning te vra of berou te
toon, op grond van sy oortuiging dat hy ’n slagoffer van die liefdesgodin
is. Aan sy dogter Lucy sal hy later sê: “My case rests on the rights of desire,
on the god who makes even the small birds quiver.” Hy moet derhalwe
sy pos as dosent ontruim. Iets van die klassieke drama en die sentrale
karakter se val van grasie as gevolg van sy verwronge idee van romantiese
passie, is hierin te bespeur, al verhinder die komiese momente in dié val
dat die gebeure werklik ’n tragiese dimensie verkry. Oor dié verhoor,
wat aan dié van die Waarheids-en-versoeningskommissie onder leiding
van Desmond Tutu herinner, wys David Attwell op ’n belangrike aspek
wat deur kommentators oor die hoof gesien is:

Perhaps the figure most neglected in the public criticism of the
novel is Manas Mathabane, the Professor of Religious Studies
who chairs the disciplinary inquiry following the charge of sexual
harassment against David Lurie; Mathabane is not mentioned
because he falls outside the stereotype the novel is taken to be
peddling, since he reins in the more forensic of the inquisitors
and insists that the hearing is not a trial. In his dedication to
fairness and procedure, Mathabane is, in fact, the novel’s true
representative of the Enlightenment, and his generally forgiving
stance echoes the presence of the clergy associated with the Truth
and Reconciliation Commission.

Met hierdie skandaal oor sy hoof, en in `n staat van ongenade, vestig
Lurie hom by sy ongetroude dogter Lucy op haar kleinhoewe naby
Salem in die Oos-Kaap, waar sy ’n boerdery saam met die swart man
Petrus bedryf en haar produkte gereeld 0p ’n mark in die nabygeleë
Grahamstad verkoop. Met die verhuising en die verskuiwing van
agtergrond kry die leser in die milieu iets van die plaasroman,.soos
Coetzee dit onder meer in The heart of the country beoefen het. Terwyl
Lurie in die Kaapstadse gedeelte van die roman as ’n harde, gevoellose
karakter met geen aanvoeling vir sy medemens oorkom, is hy nou
’n veel meer simpatieke ñguur, veral wanneer sowel hy as sy dogter
slagoffers word van geweld en hy hom oor haar welsyn bekommer. Hy
doen ernstige verwondings op as hy opgesluit en aan die brand gesteek
word, terwyl sy by herhaling deur ’n drietal swart mans verkrag word.
Daarmee kom daar ’n parallel in die struktuur van die roman, deurdat
Lurie se misbruik van Melanie Isaacs ooreenstem met die verkragting

552 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

van Lucy. Ook tussen Petrus en Lucy is daar ’n parallel, deurdat die
tradisionele rolle van die ou Suid-Afrika omgekeer word en Petrus
mede-eienaar van die kleinhoewe word, terwyl Lurie van tyd tot tyd,
in ’n verdere omkering van die vroeëre meester-slaaf-verhouding, in
Petrus se diens staan en hom met die boerdery help. Lurie is bewus
daarvan dat hy in ’n staat van ongenade leef. Wanneer hy op George
onderweg terug na die Oos-Kaap Melanie Isaacs se ouers besoek, sê hy
aan haar vader: “I am sunk into a state of disgrace from which it will
not be easy to lift myself. It is not a punishment I have refused. I do not
murmur against it. On the contrary, I am living it out from day to day,
trying to accept disgrace as my state of being.”

Sowel Lurie as sy dogter Lucy se lewe word verder medebepaal deur
die ingrypende veranderings wat Suid-Afrika ná die beëindiging van
apartheid ondergaan. Wat hom steeds aan die gang hou, is sy ambisie om
’n opera te skryf oor liefde en dood, gebaseer op lord Byron se verhouding
met die veel jonger Teresa Guiccioli, waarmee hy in 1819 in Italië begin
nadat hy feitlik uit Engeland verban is na sy verhouding met sy halfsuster
aan die lig gekom het. Soos Byron word Lurie ook gedwing om sy huis
in diskrediet te verlaat en toevlug te soek op ’n plek wat vreemd vir hom is
(in Byron se geval 'n ander land). In sy opera-in-wording druk Byron die
ontnugtering uit wat Lurie ook voel, en soos Byron se dogter het Lurie
visioene van sy dogter wat met uitgestrekte arms na hom roep en hom
vra om haar te red, byna soos Dostojefski in The master of Petersburg drome
het oor Pavel, die seun wat hy, volgens hom, in die steek gelaat het, maar
wat hy nou hoop om in die lewe terug te bring. Die opera handel egter in
hoofsaak oor verlore liefde en verlore seksualiteit. Die Teresa wat vir Lurie
red, is in plaas van Melanie die onaantreklike Bev Shaw, ’n vrou vir wie hy
geen besondere seksuele aanvoeling het nie.

Tussen Lurie en Lucy ontstaan ’n gekwelde verhouding wanneer
dit blyk dat sy as gevolg van die verkragting verwagtend is, weier om
’n aborsie te ondergaan of ’n klag teen die oortreders te lê en eerder
toestem om in ruil vir sy beskerming ’n huwelik met Petrus aan te gaan.
Haar standpunt is dat daar in die nuwe Suid-Afrika ook 'n nuwe etiek
heers en dat sy oortuig is daarvan dat swart mense van haar sekere op-
offeringe verwag. Haar laaste woorde in die roman is 'n toespeling op
die slot van Franz Kafka se Die verhoor:

“Yes, I agree, it is humiliating. But perhaps that is a good point to
start from again. Perhaps that is what I must learn to accept. To

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE/ DISPUUT 553

start at ground level. With nothing. Not with nothing but. With
nothing. No cards, no weapons, no property, no rights, no dignity.”

“Like a dog.”
“Yes, like a dog.”

Aan die einde van die roman wy Lurie hom volledig aan die werk by
’n kliniek vir diere, waar hy ongewenste en daklose honde uitsit en
emosioneel verknog raak aan ’n kreupel hond waarvoor daar nooit ’n
voornemende eienaar sal opdaag nie. In die slottoneel van die roman
is Lurie op die punt om ook hierdie hond af te staan en soos ’n lam
na die tafel in die spreekkamer vir die dodelike inspuiting te neem.
Lurie neem dus in ’n verdere omkering van rolle Petrus se funksie as
die “hondeman” oor.

Uit Coetzee se aantekeningboek wat saam met die manuskrip in drie
liasseerdose bewaar word, blyk dit dat hy aanvanklik met die gedagte
gespeel het om in Lurie iets van die Bybelse Job, die laagste van die
laagstes, te laat resoneer en dat Lurie aan die einde selfmoord sou pleeg.
’n Ander ontwikkelingslyn, waarvan hy ook later heeltemal afsien, is die
gegewe dat Melanie saam met haar vriend Ryan ’n klub besoek, hulle ná
’n rusie uitmekaar gaan en sy ’n geleentheid met ’n vreemde man aanvaar
om haar by die huis te besorg. Wanneer haar liggaam die volgende dag
gevind word, plaas Ryan, om hom te vrywaar, die skuld op Lurie. Iets van
die Job-figuur is wel vaagweg aanwesig in Lurie, maar die aantekeninge is
oorwegend 'n aanduiding van hoe Coetzee aanvanklik met verskillende
verhaallyne gespeel en betreklik gou verwerp het.

By wyse van hoë uitsondering, en alleen omdat sy agent Peter Lam-
pack dit vir hom aangestuur het, voldoen Coetzee aan ’n versoek van
John Mark Eberhardt, die boekeredakteur van The Kansas City Star,
om ’n aantal vrae oor Disgrace te beantwoord. ’n Leeskring waartoe
Eberhardt behoort, sou Disgrace bespreek en die voorwaarde daaraan
verbonde was dat ’n vraag-en-antwoord-stuk aan die lede voorgelê moet
word. In ooreenstemming met sy beleid as skrywer beantwoord Coetzee
nie vrae oor die interpretasie van sy romans nie.

...

556 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

...

IX
In hul beskouinge oor Disgrace wys Suid-Afrikaanse resensente op die
ontstellende impak van die roman, soos Laurence Shee in The Citizen
van 2 Augustus 1999: “What is disturbing is that the story is so plausible
in a post-apartheid, post-religious South Africa engulfed in a crime
tsunami.” Ook Gareth Cornwell stel vrae oor die depressiewe, somber,
pessimistiese blik van die roman: “Is Lucy’s response to her predicament
a parable about the necessary expiation of white guilt in post-1994 South
Africa? Is Coetzee suggesting that it is only through such gestures of
self-abasement and radical self-refashioning that the binary logic of our
societal impasse can be broken, that a genuine mutuality can insinuate
itself into the race-torn fabric of the nation?”

Hierteenoor Vind Ranti Williams in die Britse Times Literary Supplement
van 25Junie 1999 veral die “filial relationship [. . .] one of the most moving
aspects of a moving book, as it unfolds against the author’s favourite
backdrop - the brutal beauty of the Southern African countryside”. Paul
Bailey waardeer in The Independent van 3 Julie 1999 veral die literêre
kwaliteite: “Disgrace is a subtle, multi-layered story, as much concerned
with politics as it is with the itch of male flesh. Coetzee’s prose is chaste
and lyrical without being self-conscious: it is a relief to encounter writing
as quietly stylish as this.” Ook Lucy Hughes-Hallett konsentreer in die
Londense Sunday Times veel meer op die krag van Coetzee se prosa:

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE / DISPUUT 557

“With merciless integrity, Coetzee withholds consolations, but he offers
the reader the excitement of a grand project, achieved without a falter.
This is a harsh story, told in prose of spare, steely beauty and with an
intelligent potency that makes it as exhilarating as it is grim. It confirms
Coetzee’s claim to be considered one of the best novelists alive.” Justin
Cartwright skryf in The Daily Telegraph van 22 September 1999: “I would
guess that in its bleak realism it is the product of Coetzee’s deep unease
about the dangerous superficiality of the philosophies underlying the new
South Africa and that he was not prepared to risk misinterpretation by
clothing his unease in his more familiar allegory.” Adam Mars-Jones skryf
in The Observervan 1 8 Julie 1999: “Any novel set in South Africa is fated to
be read as a political portrait, but the fascination of Disgrace- a somewhat
perverse fascination, as some will feel - is the way it both encourages and
contests such a reading by holding extreme alternatives in tension.” In The
New York Times van 28 November 1999 wys Michael Gorra op die tematiese
verwantskap tussen Nadine Gordimer se roman van 1998, The house gun,
wat, soos Disgrace, in die postapartheidera gesitueer is, en maak dan ’n
boeiende uitspraak oor die teenwoordige tyd waarin die roman geskryf
is: “Disgrace is, [...] written in the present tense, and its title denotes a
continuing condition. Disgrace continues. And so do the characters’ lives,
which at the end of the book remain unresolved and unfinished, their
problems and possibilities still open. This novel stands as one of the few
I know in which the writer’s use of the present tense is in itself enough to
shape the structure and form of the book as a whole.” Indien Disgrace vir
die leser ’n “boodskap” het, skryf Andrew O’Hehir in Salon Reviews van
5 November 1999, is dit dat politieke veranderinge haas niks kan doen
om menslike ellende te verdryf nie - “political and historical forces blow
through the lives of individuals like nasty weather systems, bringing with
them a destruction that is all the more cruel for being impersonal”.

Twee van die insiggewendste beskouinge oor Disgrace is dié van Eliza-
beth Lowry in die London Review of Books van 14 Oktober 1999 en dié van
David Attwell in die Journal of Southern African Studies van Desember 2001.
Lowry wys op die boeiende ooreenkomste én verskille tussen Disgrace en
Coetzee se vroeëre In the heart of the country, in die besonder wat die motief
van die verhouding tussen meester en slaaf betref. “Disgrace,” skryf sy, “is
the best novel Coetzee has written. It is a chilling, spare book, the work
of a mature writer who has refined his textual obsessions to produce an
exact, effective prose and condensed his thematic concern with authority
into a deceptively simple story.” Sy gaan voort:



558 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

Disgrace is about a society in the process of being overhauled, in
which morality has been “erased and reborn” and all the terms
have changed. [...J The world being jettisoned is that of David
Lurie and Mrs Curren, with its interest in Romantic poetry and
the classics - a world whose humanist values have failed to resolve
the conflict between coloniser and colonised. And yet these very
values - a respect for the individual, sympathy, restraint - become
the measure of what is missing, in human terms, in the revolution.
The truth is that there are two patriarchs in Disgrace. that Petrus
represents a force for oppression without pity as great, potentially,
as David Lurie’s. Lurie has made use of Soraya and Meláni, but
there is a lethal symmetry in the fact that his own daughter is
used in turn and becomes a chattel of the Petrus clan - a bywoner,
without a voice. When the novel ends, news of her rape has for
some time been bruited around the district by her rapists. The
point is that this is “not her story to spread but theirs: they are its
owners”. What Disgrace finally shows us is the promised victory of
one expansionist force over another, with women as pawns, the
objects of punitive violence. [...J The scenes of Petrus clearing
his land, aided by Lurie, recall the passages in Foe in which Friday
is set to work on the stone terraces, alongside his master. Petrus
himself is recalcitrant, unyielding: he is the rock on which the
future will be built. Disgrace is a deeply pessimistic book; [...J it
will not win unqualified praise from Coetzee’s more prescriptive
critics in the South African literary establishment.

In sy beskouing wys David Attwell daarop dat daar wel ’n duidelike skakel
tussen sekere historiese gebeure en hul fiktiewe neerslag in sommige van
Coetzee se romans is, maar dat dit eerder slegs die vertrekpunt is vir ’n
estetiese en etiese bemoeienis, dikwels in kombinasie met mekaar. Teen
hierdie agtergrond, sê Attwell, moet ’n mens versigtig wees om te gou
tot sekere oppervlakkige gevolgtrekkings te kom oor ’n roman waarin
die Suid-Afrika van die era ná apartheid vir die eerste keer in Coetzee
se oeuvre tot uiting kom, al vorm hierdie tydvak dan ook skering en
inslag van die roman. Lurie is vir Attwell sowel slagoffer as bemiddelaar
van vernietiging. Die gebied van die Romantiek waarin hy in die verlede
gespesialiseer het, is nie meer kultureel relevant in die wêreld waarin hy
leef nie. Die geskiedenis haal hom in, soos duidelik blyk uit die dissiplinêre
verhoor weens seksuele teistering ná die klag wat sy student, Melánie

559

Isaacs, teen hom aanhangig maak. Attwell merk op dat die verhoor in
Kaapstad omtrent die enigste geleentheid is waar daar van openbare
getuienis in die roman gebruik gemaak word, met die Waarheids-en-
versoeningskommissie as die voor die hand liggende verwysingsraamwerk
vir die verloop van die gebeure. Attwell gaan voort: “Lurie’s refusal to
offer the desired tone of penitence, while admitting guilt, becomes the
focus of attention in this passage, so one is drawn to the conclusion that
an institutionally driven quest for confession and reconciliation is [...J in
Lurie’s terms another attack on the notion of a private life.”

Ook in die aanval op sy dogter se plaas in die Oos-Kaap, waarheen hy
gaan om te herstel van sy vernederende ondervinding in Kaapstad, haal
die geskiedenis Lurie in:

Here an impulse toward allegory is most in evidence in the novel,
since the farm novel is carefully positioned in the heart of the
Eastern Cape, indeed Kaffraria, at Salem (“Peace”) during the
years of land reform, which makes Disgrace a reprisal of the farm
novel tradition, which Coetzee himself has explored in White
Writing, In the Heart of the Country, and Life & Times of Michael K.
The two figures who carry most allegorical weight are the rural
landowners who must negotiate a future together: Petrus [. . .J , the
former farm-hand who knows his time has arrived, and Lucy, heir
of a settler history, attempting to live lightly, as a post-industrial-age
hippie, on the simple routines and pleasures of rural life, but who
cannot avoid becoming the representative of settlerdom’s long
history of appropriation. Lucy’s rape is a case, however, of paying
for the sins, not only of the fathers, but also of her own father,
whose seduction of Melanie had a degree of coercion about it.
When David’s efforts to counsel Lucy are rejected, with Lucy using
silence to recover a sense of her own agency and identity, one is
made acutely aware that his position is deeply compromised, as
a near-rapist himself, despite the aestheticisation of his passion.

Die kritiese reaksie op Disgrace, sowel wat teoreties ingestelde kommentaar
as resensies betref, was enorm gunstig, insiggewend en oor die algemeen
van ’n hoë kwaliteit. Min ander kontemporêre romans het soveel kri-
tiese aandag gestimuleer. Naas die studies wat in Encountering Disgrace
onder redaksie van Bill McDonald opgeneem is, was daar ’n spesiale
uitgawe van Scrutiny 2, geredigeer deur Leon de Kock, en Interventions:

560 JM. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

The International journal of Postcolonial Studies, geredigeer deur Derek
Attridge en Peter D. McDonald. In die inleiding van Encoutering Disgrace
skryf Bill McDonald: “Disgrace’s international reception confirmed
Coetzee’s place as a major novelist even as it inflamed the ongoing
debate about his position in the culture and climate of his native South
Africa. Though highly praised and prized, Disgrace’s implicit critique of
the Truth and Reconciliation Commission, and its depiction of black
assailants raping a white woman, drew heavy condemnation. Critics,
including several prominent South African writers, accused Coetzee of
deliberately arousing old racist fears and racial tensions just as the new,
post-apartheid society was coming into being.”

...


562 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

...

Dit is verstaanbaar dat in 'n land soos Suid-Afrika, waar misdade
soos verkragting en alle vorme van aanranding voor en ná 1994 aan die
orde van die dag was, daar sterk uiteenlopende reaksies op ’n roman
soos Disgrace sou wees en literêre en politieke maatstaWwe dikwels met
mekaar verstrengel sou raak. Een van die hewigste aanvalle op Coetzee
kom van die internasionaal bekende dramaturg Athol Fugard, wat in die
Londense Sunday Times beweer dat hy Disgrace nie gelees het nie, maar
dat die hele tema hom neerslagtig maak waar ons die verkragting van ’n
wit vrou moet aanvaar as 'n gebaar ter wille van die bose dade waaraan
ons self in die verlede skuldig was. Hy vind dit 'n verbrande klomp onsin
(“bloody bullshit”) dat wit vroue sal aanvaar dat om verkrag te word, ’n
manier is om boete te doen vir wat in die verlede gedoen is.

In reaksie op Fugard se uitsprake sê die digter Antjie Krog: “Dit is
verskriklik dat iemand kommentaar kan lewer sonder om die boek te
lees. Dit bring ’n mens terug by gebruike wat ons gedink het lankal
verby is.” Die filosoof Johann Rossouw wys daarop dat die titel van die
boek Disgrace is, nie Guilt nie. Skuld, veral kollektiewe skuld, maak die
indiwidu se stem stil. Die hoofkarakter, Lurie, gaan vra vergiffenis by
die ouers van die jong student met wie hy 'n verhouding gehad het. Dit
is volgens Rossouw ’n persoonlike daad, weg van die openbare oog. Hy
meen Fugard se interpretasie dat wit vroue uit wroeging verkragting oor
die verlede sal aanvaar, het geen grond in die roman nie. Wanneer Lucy
dit wel aanvaar, berus dit op ’n besef dat die orde van dinge in die land
verander het. Dit is dus nie ’n geval van kapitulasie nie, want sy besluit
om op háár voorwaardes op haar stukkie grond te bly en só deel van
Afrika te word.

Ook die reaksie van ander Suid-Afrikaanse medeskrywers op Disgrace
was in hoë mate koud. Terwyl sy Coetzee se omkering van die nuwe
politieke korrektheid in 'n persoonlike brief waardeer, het Nadine
Gordimer diplomaties haar ware voorbehoud oor Disgrace nie teenoor
Coetzee vermeld nie. Dit noem sy in ’n brief aan Philip Roth, wie se
roman The human stain ook te midde van stygende golwe van politieke
korrektheid oor ’n ou manlike professor handel. Gordimer skryf: “Now
in this elegantly and powerfully written novel there is no deep feeling
(except, maybe self-disgust), no love, until there is the need to
put down a stray dog, the feeling for which is the sole life-affirmative
emotion for anyone or anything in the professor.” In 'n openbare

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE/ DISPUUT 563

verklaring in 2006 sê sy: “In the novel Disgrace there is not one black
person who is a real human being. I find it difficult to believe, indeed
more than difficult, having lived here all my life and being part of
everything that has happened here, that the black family protects the
rapist because he’s one of them. If that’s the only truth he could find in
the post-apartheid South Africa, I regretted this very much for him.”
Gordimer se standpunt word beaam deur Chris van Wyk, skrywer van
onder meer Shirley, goodness and mercy oor sy kinderjare in ’n bruin
gemeenskap, wat meen dat Disgrace ’n rassistiese boek is: “The white
characters are fleshed out, the black evildoers are not.” In The Star
van 21 Januarie 2000 het die joernalis Max du Preez dit teen die wyse
waarop die professor en sy dogter simbole word van wit Suid-Afrika,
terwyl Petrus en die drie verkragters die swart mense se benadering
verteenwoordig. “If this is true, then the message of Disgrace, crudely
put, is that black South Africans are revengeful of whites; that whites
are not welcome in Africa unless they pay for it every day; that black and
white attitudes and lifestyles are incompatible.” En die internasionaal
prominente Salman Rushdie het dit teen die “bone-hard language”
en die “cold detachment” van Disgrace. Dit laat volgens hom die boek
“heartless” klink; “all its intelligence cannot fill up the hole”.

Daarteenoor word Disgrace verdedig deur die Suid-Afrikaanse roman-
skrywer Damon Galgut: “I suppose,” skryf hy, “it was groundbreaking in
the sense that there was something sacrosanct about the ‘new’ South
Africa, and he actually broke a taboo by speaking about it in those terms.”
Hoewel hy sekere voorbehoude het oor die roman, voeg hy by: “some
people here revere the book because they think it articulates exactly
where we are now”. Homi Bhabha, professor in Engels aan Harvard
en ’n vriend van Coetzee, sê die krag van die roman lê presies in die
vermoë om sy lesers te verwar en in onsekerheid te bring. Disgrace, sê hy
in ’n onderhoud, is ’n werk van oop en donker in plaas van toegehegte
kante (“a work of ‘open seams’ rather than ‘suturing’”). In ’n tydvak
van “real social, historical, psychic crisis” laat Coetzee sy lesers hul angs
en kommer voel in plaas van om dit vir hulle te besweer “in the way in
which we as progressive liberals would want him to do”. Vir Bhabha is
Disgrace so ’n kragtige roman omdat dit “allows people to project onto it
some of their own most heartfelt but violent feelings”.

In ’n mondelinge voorlegging aan die Menseregtekommissie op 5
April 2000 oor rassisme in die media, gebruik die ANC Disgrace as
`n voorbeeld van hoe rassisme steeds onder wit Suid-Afrikaners voor-

564 J.M. COETZEE: 'N GESKRYFDE LEWE

kom. Volgens die voorlegging gee die roman ’n beeld van die swart
mens as ’n “faithless, immoral, uneducated, incapacitated primitive
child”, ’n siening wat teruggevoer kan word tot genl. J.B.M. Hertzog,
die vader van die sogenaamde suiwer Afrikanernasionalisme. In die
voorlegging, wat gelewer word deur Jeff Radebe, minister van openbare
ondernemings, word Lucy se verbystering oor die persoonlike venyn van
die aanval aangehaal, gevolg deur haar vader se verduideliking dat dit
nie persoonlik was nie, maar “history speaking through them”. Die
ANC beskuldig dan, volgens Radebe se voorlegging, Coetzee daarvan
dat hy “as brutally as he can” die wit mense se “perception of the post-
apartheid black man” voorstel. Afgesien daarvan word die by-intrige van
Disgrace, waar Lurie by ’n skuiling vir diere werk, gesien as ’n teken dat
die skrywer meer in die regte van diere as in dié van mense belangstel.
Minder regstreeks, gaan Radebe voort om, met ’n sekere toespeling op
Lucy se slotwoorde, ’n verdere aanspraak te maak:

It is suggested that in these circumstances, it might be better that our
white compatriots should emigrate because to be in post-apartheid
South Africa it is to be in “their territory” as a consequence of
which the whites will lose their cars, their weapons, their property,
their rights, their dignity. The white women would have to sleep
with the barbaric black men.

Hoewel Jeff Radebe se naam by die ANC se voorlegging genoem
word, maak Smuts Ngonyama, segsman van die presidensie, die haas
ongelooflike stelling dat A marriage made in heaven, waarin die teks
verskyn, “not a book by the ANC” is nie. In sy artikel “Race in Disgrace”
in Interventions, IV: 3, 2002, skryf David Attwell:
However, the submission to the HRC hearings, which is included
in the text, was indeed presented in the name of the ANC - it was
read into the record by the then Minister of Public Enterprises,
Jeff Radebe, acting as “the vocal head of the policy department
in the ANC”. [...] I have established, however, that neither the
book nor the submission was widely discussed in any open forum
of the ANC, certainly not in the National Executive Committee.
An authoritative figure in the NEC, who would prefer not to
be named, is reasonably sure that behind the collective lies the
guiding hand of the President, Thabo Mbeki.

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE / DISPUUT 565

Beter beredeneerde reaksie op Disgrace kom van Jakes Gerwel, voorheen
professor in Afrikaans en Nederlands en rektor van die Universiteit
van Wes-Kaapland en daarna direkteur-generaal in die kantoor van die
president tydens die termyn van Nelson Mandela. In 'n artikel in Rapport
van 13 Februarie 2000 skryf Gerwel:

J.M. Coetzee se onlangs bekroonde roman spook nou al geruime
tyd by 'n mens vanweë die uitsiglose beeld van maatskaplike verval,
morele disintegrasie en nasionale uitrafeling wat dit van Suid-
Afrika skep. Hoe kom dit dat een van ons kragtigste skeppende
geeste - en ongetwyfeld een van die bekendstes internasionaal
- juis deur sulke beelde besiel word in sy fiksionele opdroom van
die land? [...]

Veel (die meeste, sou ek sê) van wat interessant is in die korpus
van Suid-Afrikaanse letterkunde ontspring aan die vreemde ver-
skynsel van wit-wees-in-Afrika. Coetzee se roman-oeuvre is van die
boeiendste bydraes tot daardie gesprek van ontginning. 'n Sin van
onbehuisdheid loop as draad deur veel van die werke in hierdie
genre. Die vraag waarmee ek gelaat is ná Coetzee se bekroonde
roman, is: wat sê dit van die res van ons as die onbehuisdheid van
die witmens-in-Afrika in hierdie beelde gegiet is?

Dit is nie slegs ’n eksistensiële onbehuisdheid van die wit
mens wat metaforiese boustof word van hierdie prent nie. Die
byna barbaarse post-koloniale aansprake van swart Afrikane en die
uitgeslotenheid van die moontlikhede van beskaafde versoening,
is die boustene van hierdie verhaal. (Die bruin karakters as hoere,
verleibares, klaagsters en aanstellerige aanklaers daar gelaat.)

Dat daar sulke rassiste bestaan, sluit Gerwel af, “is geen verrassing nie; of
die nasie daardeur getipeer kan word, is 'n vraag”.

Die artikel van Gerwel verskyn kort nadat pres. Thabo Mbeki sy
inougurale staatsrede op 4 Februarie 2000 lewer, waarin hy op die stryd
teen rassisme konsentreer. Mbeki verwys na ’n e-pos van ’n ongenoemde
wit ingenieur waaruit hy onder meer die volgende aanhaal:

Our girlfriends/ wives are in constant threat of being brutally
raped by some AIDS infected Kaffir (or gang of Kaffirs). [...]
Everyday someone you know is either robbed, assaulted, hijacked
or murdered. [...] Half these black bastards have bought their

566 J.M. COETZEE: ’N GESKRYFDE LEWE

(drivers), licences from corrupt traffic cops. [...] All I am saying is
that AIDS isn’t working fast enough! !!!

In sy artikel “Disgrace effects”, Interventions, IV: 3, 2002, waarin hy ook
die reaksie van die ANC op Coetzee se roman uitvoerig bespreek, skryf
Peter D. McDonald dat in die konteks van Mbeki se staatsrede Coetzee se
veronderstelde verslag oor wit rassisme in sy roman inderdaad gevaarlik
en onseker in sy implikasies klink. Dit is egter om Disgrace totaal buite
konteks te lees.

Volgens McDonald kan die roman die besware van die ANC en van
Gerwel oorleef, indien dit op ’n ander wyse en met ’n ander invalshoek
gelees word. McDonald skryf:

On the face of it nothing would change. Lurie would still be a white
South African, Lucy would still be his daughter, and her attackers
would still be black. The rape would also remain a disturbing pivotal
moment in the story. At the same time, however, everything would
change. In the first place, we would need to make sense of the
characters, not as types in an allegory that constantly points beyond
itself, but as complex individuals caught in an intricate network of
evolving relationships that constitute the drama of the story. Yet we
would also have to recognize that they are not absolutely singular.
They are individuals whose identities are ineluctably shaped by ties
based on gender, generation, sexuality, nationality, and ethnicity.
On this analysis, Lurie is not just white. He is always at the same time
middle-aged, heterosexual, male, probably Jewish, etc. Likewise,
Lucy’s attackers are not just black. They are male, heterosexual,
etc. Second, if we resist the strong temptation to read the novel as
a story that bears witness to history, we would need to understand
key events functionally, rather than expressively or mimetically. On
this sort of reading the rape, for instance, would feature not as a
sign of the “realities of South African life” - however horrific its
rape statistics may be - nor as a manifestation of “white fears”. Its
justification would lie primarily in its narrative function measured
in part by its impact on the novel’s central characters.

Dit is ’n blik wat ook spreek uit Etienne Britz se beskouing van die
roman. Disgrace is Vir hom nie net “behep met Suid-Afrika” nie:

OUTOBIOGRAFIESE EKSKURSIES / DIERE / DISGRACE / DISPUUT 567

Dit is ’n boek oor ’n universele menslike tipe. Die Suid-Afrikaanse
situasie word slegs as boeiende konteks vir ’n algemeen-menslike
ondergangsgeskiedenis gebruik. Belangstelling in Suid-Afrika is
selfs nie nodig om deur Disgrace meegevoer te word nie.

Met die aanval van die ANC op Disgrace was daar, soos ’n mens kon ver-
wag het, geen reaksie in die openbaar van Coetzee nie. Maar wat was
sy gevoel oor die aangeleentheid? In ’n brief van 10 Junie 2000 skryf
hy in ’n antwoord aan Breyten Breytenbach: “I saw selections from the
document you mention - the ANC submission to the commission on
racism in the media -- and could make no sense of them, at least insofar
as they related to my book. The sort of literary criticism that would
get you an F in English I and maybe even in Matric.” En op 15 Mei
2002 skryf hy aan David Attwell: “I may have mentioned the remarks of
Ronnie Kasrils on Disgrace. He and I were at a dinner party together in
2000 or so, and as we were all leaving he came up to me and said, `We
had a good discussion of your book in Cabinet..You weren’t without your
defenders.’ He then named someone whose name I have forgotten,
then a deputy minister, now an ambassador somewhere.”

p718

92 ... Wanneer Disgrace in
2001 by `n aantal onafhanklike skole
in Suid-Afrika as teks vir ongeveer
sesduisend matrikulante voorgeskryf
word, kom daar van ouers besware
op grond van rassistiese, seksistiese
en eksplisiete sekstonele in die boek.
Volgens Tom Waspe, ’n amptenaar van
die departement van opvoedkunde
in beheer van voorgeskrewe werke
vir matriek in Gauteng, sal Disgrace
waarskynlik in die toekoms ook as
`n teks vir voorskryf in die provinsie
oorweeg word. “We will not,” sê Waspe
in ’n verklaring, “avoid books that deal
with racial issues, metaphorically or
even if racist behaviour is depicted.
We are not just looking for rosy, feel-
good books that do not deal with the
realities of life” (Business Day, 8.11.
2001 ). Vir skoolgebruík verskyn daar
in die reeks Literature guides ’n gids tot
Disgrace, Northlands, Macmillan, 2007.
Eweneens 'n inleiding tot die roman
is Andrew van der Vlies se Disgrace,
Londen / New York, Continuum,
2010.


97 In 'n persoonlike brief van
22.11.1999 skryf Nadine Gordimer aan
Coetzee: “Your novel is wonderfully
disturbing - which I believe fiction
should be, and only the very best
is. People may argue about your
‘intention’, what your novel is ‘about’; it
will never be understood that we writers
- a writer is the medium, in the sense
of possessed (without the mystification
implied) of what is happening in our
society, transformed by the imagination
from the general to the particular: the
people we invent.” Gordimer vra dan
waarom die student (Isaacs) en die
professor (Lurie) Joodse name het.
Coetzee antwoord op 9.12.1999 dat hy
moeilik oor sy eie werk praat: “One of
the reasons why I dodge interviews is
that I find myself continually pushed
or dragged into what feel like betrayals
of the people I have created -into
giving interpretations of them when
their motives are as mysterious to me
as the motives of ‘real’ people around
me.” Hy wys daarop dat Isaacs ’n baie
algemene naam onder bruin mense
is. Wat Lurie betref, het hy nie geweet;
dat dit `slegs ’n Joodse naam is nie. Hy
assosieer dit met “lorey”, die voëlnaam,
“lori” in Frans.

719

106 “Statement of the ANC at the
Human Rights Commission Hearings
on Racism in the Media, 5 April 2000”,
opgeneem as epiloog by die boek A
marriage made in heaven,Johannesburg,
Skotaville, 2001.

108 Die Sunday Times van 5 Oktober
2003 berig hieroor soos volg:
“Piquantly, Mbeki was believed to
have ghostwritten an ANC minister’s
vitriolic denunciation of Disgrace in
2000. One newspaper, the Mail &
Guardian, claimed to have traced the
speech to Mbeki's computer. The
president was reportedly enraged
by the book’s description of a gang
rape of a white woman by black men
and its theme of the violent eviction
of white farmers from their land by
squatters.” Met verwysing na die ANC
se beskuldiging dat Disgrace rassistiese
stereotiepe ontplooi, wys Mike Marais
in die Mail & Guardian van 28 April-4
Mei 2000 op die parallel tussen die
verkragting van die student Melanie
deur Lurie en die verkragting van
Lucy deur drie swart mans. Dit is ’n
parallel wat duidelik illustreer dat
die geweld wat die roman in die
maatskappy na apartheid aantoon,
“endemic” is vir die maatskappy as
’n geheel, nie beperk tot ’n enkele
groep of “ras” nie. “Accordingly,” skryf
Marais, “this is a novel that could and
should speak to South Africans about
their present, their past and their
possible futures. Sadly, though, the
paradigms that inform our reading
habits are, it seems, coextensive with
the ways in which we see the world in
general, So, although perverse, it is
understandable that this novel now
stands accused of being a symptom
of that which it so obviously seeks to

address." In ’n gesprek met Hettie
Scholtz in Insig van Junie 2000 oor
die ANC se beskuldiging van rassisme
in die roman antwoord Marlene van
Niekerk: “Dis natuurlik stront en dit
wys watter totale gebrek daar by die
ANC is aan intellektuele verfyning
en nog meer, watter dikvellige traak-
my-nie-agtigheid daar by hulle heers
oor die beeld van hulself wat [hulleJ
bereid is om die wêreld in te stuur. Dit
laat mens dink aan die Natte van ouds.
Dis dieselfde bulnek-domorigheid
wat in hulle propaganda sigbaar
was. Subtiliteit in fiksie was by hulle
ook maar laag op die rangorde van
“nasionale belang.”



110 Op 14.4.2011 skryf Ronnie
Kasrils aan Hermann Giliomee
wat op my versoek by hom oor die
aangeleentheid navraag gedoen het:
“The novel of course was not on the
agenda. It came up tangentially - a
light digression of a few minutes. I
respect JM and was most impressed
with The Barbarians but spoke critically
about Disgrace. Lindiwe Sisulu was very
defensive of the novel and disagreed
with me - and possibly others. I found
it too pessimistic. The Chair, President
Mbeki, soon brought us back to
order.” Lindiwe Sisulu het egter nie
later ambassadeur geword nie.

Die laaste werk wat Kannemeyer voor sy ontydige dood op Kersdag 2011 aangepak het, was die biografie van die Suid-Afrikaanse skrywer JM Coetzee. Op ’n dag oor middagete het die ouduitgewer Hannes van Zyl aan Kannemeyer gevra: “Hoekom skryf jy nie oor John Coetzee nie?”

“Ek was ’n bietjie uit die veld geslaan,” het Kannemeyer aan Murray la Vita vertel. “En toe het ek begin dink daaroor. En gedink dit is nié so ’n gek idee nie. Maar mense het my gewaarsku dat hy nooit gaan toestem tot ’n biografie nie. En toe het ek vir Hermann Giliomee gevra, wat ’n kollega was van hom en goed bevriend, of hy Coetzee sal pols.”

Coetzee het laat weet hy “is nie prinsipieel gekánt” teen ’n biografie nie. “En toe het ek aan hom geskryf. In Afrikaans. Hy het in Afrikaans geantwoord en gesê hy sal álles in sy vermoë doen om die projek te laat slaag. Ek het hom bedank en gesê: ‘Jy besef natuurlik ek sal in Afrikaans skryf? Dít is my medium.’ En ek het vir hom geskryf: ‘Jou Afrikaans is baie goed, máár ek sal wil hê dat jy in Engels aan my skryf, want ek wil sien hoe jy formuleer in die medium wat vir jou natuurlik is.’

Coetzee het geantwoord: “Very well, I’ll write in English. I have of course understood that you would be writing in Afrikaans. I wouldn’t like to have it any other way.”


Dit was in Junie 2008. Kannemeyer het teenoor La Vita erken dat hy nie geweet het waarvoor hy hom inlaat nie. “Ek het geweet dit is ’n belangrike skrywer. Nobelpryswenner ... daar is oral aandag aan hom. Maar ek het die ómvang daarvan nie besef nie.”